Munduratzea, senditartea eta gazte-gaztetako abertzaletasuna
Bermeon ez ezik Bizkaia guztian ere jeltzale ezaguna eta sabinzale aipatua izan zen Jose Manuel Ispizua, ezin dezakegu aipatu gabe utzi euskal kostaldeko herri arrantzale horretako abertzale historikoen katalogo honetan. Egun inork gutxik gogoratzen badu ere, post honetan ikusiko dugunez, itzal handiko ibilaldia burutu zuen Jose Manuelek euskal nazionalismoak Bermeon zabaldu zuen bidetik; aintzindaria izan baitzen zenbait urtetan, eta gizon klabea abagadune garrantzitsuetan.
Ispizua, Mundakan munduratu zen 1869ko martxoaren 12an. Bere gurasoak, Jose Ispizua Muruetagoiena eta Juana Bautista Larrauri Cucullu izan ziren; Bermeoko Santa Maria eleizean 1863ko irailaren 14an ezkondutako senar-emazteak. Senarra mundakarra eta emaztea bermeotarra. Anaiak, berriz -denak gizonezkoak-, honako lau hauek izan zituen: Lukas Sebero (1864), Juan Bautista (1866), Gregorio Konstantino (1869; Jose Manuelen bikia zen hau) eta Fabian (1870).
Bost anaitik, ordea, hiru bakarrik iritsi ziren heldutasunera: Lukas Sebero, Jose Manuel bera eta denen artetik gazteena zen Fabian. Beste biak, laster hil ziren: Juan Bautista, hiru urte eskas bizi izan zen. Gregorio Konstantino, berriz, Jose Manuelekin batera jaiotakoa, mundura etorri eta bi astetara zendu zen.
Abertzelatasunari goiz-goiztik eta hestuki lotutakoa izan zen Jose Manuel jaiotzen eta hasten ikusi zuen sendia. Izan ere Jose Manuel Ispizua eta bere senditartekoak hasera-hasera aldiko abertzaleak dira. Aurrelariak, benetan, euskal aberriarekiko konpromiso politikoan. Bere anai gaztea, Fabian, esate baterako, Euzkeldun Batzoki-ko zuzendarietako bat izan zen 1894 urtean. Eta hurrengo urtean, uztailaren 31an Arana-Goirirekin batera lehen Bizkai Buru Batzarra osatu zuten jeltzaleen artean agertzen zaigu, horretarako argitaratu zen argazki eta guztiko orlan.
Euskal aberriarekiko zaletasun goiztiar hau, jaioterrian bertan erne omen zen Ispizuatarrei, XIX mendeko azken urteetan. Sabinok, jakina denez, Sukarrietan igarotzen zituen udaldiak. Eta Sukarrieta, Mundakatik bi kilometrotara dago; ondo-ondoan. Gauzak horrela, ez da harritzekoa EAJk lortu zuen lehenbiziko alkatea Mundakan bertan lortu izana. Bilbotik kanpora, eskualde horretan entzun zen lehen-lehenik Sabinen mezu politikoa eta bertan errotu behar zen beste inon baino lehen.
Bizkaiko itsasertzearen inguru eder horretan, Arana-Goirirekin izandako harreman pertsonaletatik sortu omen zitzaien Ispizuatarrei abertzaletasunarekiko joera eta griña.
Ikasketak, ezkontza eta jardun politikoaren lehen urratsak
Itsas-ikasketak egin zituen Jose Manuelek. Piloto bihurtu eta, ohikoa zenez, sei-zazpi urtetan itsasoetan barna ibili ondoren, Bermeora ezkondu zen 1898ko urtarrilaren 8an, Rikarda Enkarnazion Urrutia Izurietarekin. Berau ere, ikusiko dugunez, familia abertzalekoa. Santa Eufemian ospatu ziren ezteiak. Eta mendea bukatu baino lehen, alaba bat izan zuten senar-emateek Bermeon: 1898ko azaroaren 27an jaio zen Katalina. Geroztik izango zituzten beste seme-alaba batzuk ere. Baina lantxo honi dagokionez, 1910ko martxoaren 19an jaio zen Jose Maria dugu azpimarragarriena, berarekin batera egin baitzituen Jose Manuelek bere bizitzako azken urteak.

Euzkeldun Batzokija-ko lehen zuzendaritzako kideekin, Xemein´tar Keperinek osatu zuen orla. Jose Manuelen anai gaztea, Fabian Ispizua eskumako zutabearen oinean dagoena da.
Bermeora etorri eta berehala hasiko zen Ispizua bertako udal politikan parte hartzen. Bermeoratu bezain laster, EAJk bertan zeukan egituran txertatu zen. Eta ez edonola. Aitzitik, gauza guztiak egin ohi zituen moduan egin zuen hau ere: sendo eta irmo; gogotsu eta prestu.
Arana-Goirik sasoi haietan idatzi zuen zenbait gutunetan, argi asko ikusten da, maisuak, Bermeoko alderdiaren zutabe nagusienen artean ikusten zutela Ispizua. 1902ko abuztuaren 29an, esate baterako, Anjel Zabala Kondaño-ri idatzi zion eskutitz batean, Bermeoko alderdiaren zuzendaritzaz arduratu behar zuten gizonen artean kokatzen zuela Ispizua ikusten da inolako zalantza barik: “yo pensaba -adierazten zuen bertan- sería lo mejor encomendar la dirección del partido allá a un triunvirato Orbeta-Ispizua-Amali, nombrando asesor jurisconsulto a Arzadun”. Hilabete beranduago, Biboko espetxetik Albizuri abadeari idatzi zion beste gutun batean, ”a los patriotas de Bermeo” gorantziak ematea eskatzen zion, eta horien artean ere Ispizua agertzen da hitzez-hitz aipatuta, [Jose] Arzadun, Benantzio [Goitia], Amali [Uranga] eta Isidro [Orbeta]rekin batera.
Sabinoren babesagatik zein egunero erakusten zituen trebetasunengatik, kontua da, Ispizuak laster batean hartu zituela ardura eta erantzukizunak alderdiaren udalerriko organizazioaren baitan. 1901an, batzokiaren diru beharrei erantzuteko jaulki ziren obligazioetan, Bermeoko UBBeko presidente gisa sinatzen du Ispizuak. Oso azkar hasi zen, bada, karguak hartzen. Ez daukagu datu zaharragorik, baina badakigu jakin, 1911an, Bermeoko EAJren Uri Buru Batzarreko lehendakaria izan zela berriro. Eta kargu horri zegozkion eginbeharrak betez, bera joan zela, Bermeoko jeltzaleen ordezkari gisa, urte horretako abenduaren 3an Elgoibarren ospatu zen Alderdiaren Batzar Orokorrera, eta abenduaren 17an izan zen Bizkaiko hirurteko Batzar Arruntera. 1913an ere Ispizua bera ikusten dugu osterabe UBBeko lehendakari. Urte horretako abuztuan Euzkadi egunkarian argitaratu zuen gutun batean azaltzen zuenez, kargu hori betetzen zuen “desde la por todos sentida defunción de mi excelente amigo y dignísimo antecesor en aquél honroso puesto, D. Pedro de Ortube”.
Ikusten denez, bada, nahiko arin errotu zen Bermeoko EAJn.

Jose Manuel Ispizuaren sinadura, 1911an, Bermeko EAJren UBBeko lehendakaria izan zen garaian. Bere ondoan, UBBren sigilua ikus daiteke
Baina alderdiaren barruko kargu eta ardurekin batera, udalerriko erantzukizunak ere azkar asko hartzen ditu Jose Manuelek Bermeon. Haiek baino azkarrago, zehatzak izan gura badugu. Benantzio Goitiari buruzko atalean ikusi dugunez, 1899ko udal hauteskundeetan, bost zinegotzi lortu zituen EAJak udalerri honetan. Emaitza txalogarria, benetan, sortu berria izaki, hauteskunde kontuetan esperientziarik ez zeukan alderdi batentzat. Lorpen horri ezker, Bermeoko sabindarrak lehen aldiz jesarri ziren udaleko aulkietan. Eta horrek nobedade haundia ekarri zuen udalerriko politikara, ordura arte, tradizionalistak eta dinastikoak -batez ere azken hauek- monopolizatu izan baitzuten udal gobernua.
Sasoi hartan, bi urtetik behin deitzen ziren udal hauteskundeak. Baina hauteskunde bakoitzean ez zen udal-korporazio guztia goitik eta behera berritzen. Korporazioaren zati bat bakarrik berritzen zen bozketa bakoitzean. Modu horretara, zatika-zatika berritzen zen korporazioa, udal gobernuaren etengabeko jarduna bermatuz.
Bada 1901ko hauteskundeetan -hots, jeltzaleak lehen aldiz udalera sartu eta bi urtetara deitu ziren haustekundeetan- beste lau zinegotzi lortu zituzten Bermeoko jeltzaleek. Garaipen handitzat hartu zuten Bermeoko sabindarrek emaitza hori, 1899 urtean ateratako bost zinengotziei 1901an lortutako laurak gehituz gero, udalaren gehiengoa lortzen zutelako: hamaseitik, bederatzi. Jeltzaleak poztu egin ziren noski emaitza horrekin, baina ordura arte udalaren jaun eta jabe izan ziren liberalek, kolpe ederra hartu zuten. Udalaren gehiengoa -eta gehiengoarekin udalaren beraren kontrola- dinastikoen eskuetatik jeltzaleen eskuetara igaro zelako.
Aurrekin hauek guztiak aipatu ditugu, Bermeoko jeltzaleek udalera sartzeko bidean eman zuten bigarren urrats garrantzitsu eta erabakikor honetan, Jose Manuel Ispizua izan zelako lortu zuten zinegotzietako bat. Are gehiago, udalaren gehiengoa jeltzaleek eskuratu zutenez, eurek aurkeratu zituzten udalari zegozkion iru alkateordeak. Eta horietako bat ere -hirugarrena, hain zuzen- Jose Manuel bera izan zen.
Horiek horrela, 1901ko hauteskundeen osteko udal berriaren eraketa, jai ederra izan zen jeltzaleentzat, alkatea izan ezik -alkatea Madrilgo Gobernuak izendatzen baitzuen, Errege Agindu bidez, bere kolore politikokoak ziren zinegotzien artean- beste kargu guztiak euren zinegotziei esleitu zietelako. Hona hemen udaleko akta liburuak honi buruz esaten duena:
“A continuación se dio lectura de la comunicación recibida por don Teodoro Vidaechea comunicándole el nombramiento de Alcalde esta villa y transcribiendo la Real Orden en que se efectuó dicho nombramiento, quedando enterados todos los concurrentes, haciéndose cargo de las insignias propias del mismo.
Seguidamente quedó constituido el nuevo Ayuntamiento con los señores Benito Goitia, Sandalio Allica, Gregorio Azcoitia, Timoteo Gorroño, Juan Letona, José Manuel Ispizua, Julian Uriarte, Estanislao Ispizua, Rufino Echevarria, Lorenzo Goitia, Francisco Uribarri, Mariano Uribe, Domingo Amunategui, Venancio Goitia y Santiago Múgica, que se hallan presentes, bajo la presidencia de Teodoro Vidaechea, Alcalde nombrado por Real Orden transmitida el 27 de diciembre último
Dada lectura de los artículos 49 y siguientes de la Ley Municipal vigente, quedaron enterados todos los concurrentes. En cumplimiento de lo dispuesto en los referidos artículos y estando hecho el nombramiento de Alcalde en la forma expuesta, se procedió a la elección del primer Teniente Alcalde, de los tres que corresponden á este Ayuntamiento, por medio de papeletas que los señores Concejales fueron depositando en la urna preparada al efecto, llamados por orden de votos obtenidos en las elecciones respectivas, según dispone el artículo 54 de la Ley Municipal. Terminada la votación y practicado el escrutinio en el modo prevenido en el artículo 55 de dicha Ley, resultó elegido para el citado cargo, el capitular don Timoteo de Gorroño, por diez votos que constituyen mayoría absoluta en el número total de Concejales y seis papeletas en blanco, que suman el número de los que han tomado parte en la votación, siendo proclamado sin protesta alguna, ocupando el elegido el lugar que le corresponde, recibiendo las insignias de su cargo.
Seguidamente, en la misma forma, se procedió al nombramiento del segundo Teniente Alcalde, resultando elegido con las mismas solemnidades, el Concejal don Venancio Goitia por diez votos y seis papeletas en blanco, sin protesta alguna, pasando a ocupar el puesto que le corresponde, recibiendo de manos del señor Alcalde las insignias del cargo.
En la referida forma se procedió a la elección del tercer Teniente Alcalde, resultando elegido el Concejal don José Manuel Ispizua, por nueve votos, que también constituyen mayoría del número total de Concejales y siete papeletas en blanco, colocándose en el lugar que le corresponde y haciendose cargo de las insignias de su autoridad que le entregó el Alcalde.
A continuación, en la forma referida se procedió al nombramiento de Procurador Síndico del Ayuntamiento, habiendo obtenido el Concejal don Lorenzo Goitia diez votos, el concejal don Juan Letona dos votos y resultando cuatro papeles en blanco; siendo proclamado Síndico por mayoría de votos don Lorenzo Goitia. En la misma forma se procedió al nombramiento de Síndico segundo, resultando elegido don Estanislao Ispizua por diez votos y seis papeletas en blanco”
Ibaizabal aldizkariaren 1902ko urtarrilaren 19ko alean, barre-burla mingarriak egin zizkien ezaguna dugun Tertzaduna-k Teodoro Bidaetxea alkateari eta Robustiano Elorrieta herriko jauntxo liberalari, korporazio berria eratu zen egunean, alkatearen kargua izan ezik beste kargu guztiak banan-banan jeltzaleen eskuetara zihoazela ikusterakoan hartu zuten disgustoarengatik.
Baina argi dezagun Tertzaduna-ren idazkia ikusi aurretik, berak erabili ohi zuen terminologiaren arabera, nor zein zen. El Bermeano astekariari “El Riojano” deitzen zion Tertzaduna-k, Errioxatik etorritako eskola maisu batek idazten omen zuelako; beti ere -jakina- herriko jauntxoaren agindupean. Bidetxea alkateari, berriz, Casa-camiño deitzen dio, oso gaztelania zalea zelako. Eta Elorrieta jauntxoaren ezizena, azkenez, Amorrotsa (olagarroa) zen; garaiko jauntxoengan ohikoa zenez, herriko erakunde eta kargu guztiak bere kontrolpean zituelako, horietako bakoitza olagarroaren adar batekin harrapatzen zuelarik. Begira nola idazten zuen Tertzaduna-k bere kronika:
“Orain ille bi kontzejalak barriztu bear genduzan. El Riojano aurretiaz ebillen esaten geien geienak euren aldekoak urtengo ebela; eldu zan autaldi edo eleziño eguna… ta ez tot esan gura zer jazo zan, nik dakidan bat “hijos míos” esanda barriro negarrez asi eztaitean.
Egon baziña, jauna, emen, ill onen lenengoetan. ¡Gauza politagorik!… ene bada; gogoratuta bakarrik barreak puska urteten deust. Eztozu iñoiz ikusi, jauna, oillar buru-arin gangar andia, kakarassaz, kra-kra-kra; oilloa arrautzea egin eziñik dabillen artean? Onelantxe egozan ill onen lehengoetan Amarratza ta Casa Camiño, Amarratza kraa-kraa-kraa; Casa-Camiño barriz, oillo loka bat egiñik, lebitea zabal zabal eginda, txitak egin gurarik. Primer teniente… kraa-kraa-kraa Amarratzak, Casa Camiño makur makur, jo kontuak eta kontrakoa: D Timoteo Gorroño. Segundo teniente… kraa-kraa-kraa Amarratzak larri larri, Casa Camiño makur makur, jo kontuak eta kontrakoa: Don Venancio Goitia. Tercer teniente, kraa-kraa-kraa Amarratzak (koitadua, ia erruki bere badot), Casa Camiño txitak atara gurarik makur makur, jo kontuak eta kontrakoa: Don Jose Manuel Izpizua”
Horrela bada, Bermeoko zinegotzi egin zitzaigun Jose Manuel Ispizua 1901 urtean; zinegotzi eta -hau ere garrantzitsua da- hirugarren alkateorde. Halaber, aurreragoko lerroetan ikusi dugunez, Sabinek berak Bermeoko alderdiaren lidergoa hartu behar zuten gizonen artean ikusten zuen Ispizua.
XX mendearen aurreneko urteetan, bada, bideak urratzen zebilen dagoeneko, erabat bermeotartuta. Izan ere, Bermeon ohikoa denez, ez zitzaion ezizenik ere falta. Lorito deitzen omen zioten. Eta Gaztelugatxeko San Juan Bakioko herriari ematearen alde agertu zenez gero, beste ezizen honekin ere ba omen zen ezaguna Bermeon: San Juan saldu.
El Bermeano aldizkari liberalaren erasoak
Baina Ispizua ez zen karguaz jabetu eta egunak aulkia berotzen ezer egin barik igarotzen dituzten horietakoa. Haatik, laster batean nabarmenduko zen beste guztien artetik, gizon argia, azkarra, kementsua, berbatsua eta eztabaidarako dohe handikoa zelako. Bermeoko jeltzaleen jardun politikoan hartu zuen protagonismo hori dela eta, ziri zorrotzak sartu zizkion El Bermeano astekari liberalak, sarri baino sarriago, abertzaletasunaren kontra -edo, bere hitzetan esateko, “el funesto basoquismo” delakoaren kontra- egiten zituen erasoen baitan. Eta honetan, herriko liberalen organoa ez zen hainko-mainkoetan ibiltzen. Erruki gabea zen. Jo behar zuenean, jo egiten zuen bat ere begirunerik gabe.
Mundakan jaiotakoa izateko Bermeoko udalean horren kementsu jardun gura izana aurpegiratzen zion Ispizuari behin eta berriro jauntxoen astekariak, ironiaren ziria barru-barruraino sartuz. 1902ko azaroaren 2ko alean, esate baterako, honako esaldi hau irakur daiteke El Bemeano astekariaren orrietan: “Hablaba de un mundaqués a quien todos ustedes conocen por su talento en cuestiones financieras gestiona su enajenación; la del kiosko, ¿eh?”.
1903ko apirilaren 12ko alean, berriz, Un mundaqués izenarekin sinatzen duen batek, “Carta a mi paisano” izenburuko eskutitza zuzentzen dio, bere onetik kanpora eta oreka guztia galduta ikusten duela adierazteko:
Amigo Pepe: “Yo que sigo paso a paso tu vida pública, he lamentado y algunos de mis amigos lo saben, el que abusando de tu buena fe te hayan elegido siempre para ser el blanco de las iras populares en los continuos desaciertos de vuestra gestión en el Municipio de Bermeo. Yo que te conozco desde niño y sé que tu fondo no es malo y hasta creo que no harías mal papel de concejal siguiendo tus propios impulsos, he visto que estabas sugestionado y eras un instrumento ciego de las maquinaciones de un despechado, que fingiéndote amistad sincera, te ha arrastrado hasta ser víctima material y moral de sus maquiavélicas insinuaciones. […] Me duele que un paisano, con quien en mi infancia he jugado y a quien profeso afecto sincero sea el maniquí de un engreído y un soberbio, que no repara en los medios para conseguir el fin”
Beste batean Jose Manuel Ispizua eta Benantzio Goitiaren arteko elkarrizketa imaginario hau argitaratzen du astekariak. Bi-biak ere geroago eta baztertuago eta burugalduago egongo balira bezala:
“Coloquio el que tuvieron Don Venancio y Don José Manuel metidos en el cuarto de los trastos inútiles del Ayuntamiento.
- ¿Qué te parece Pepe?
- Esto es una encerrona
- Ya lo noto
- ¿Te fijaste en el artículo?
- Creo que era el número ciento.
- Si, ya lo huelo
- ¿Qué hacemos?
- ¡Fumar!
- ¿Oyes?
- No: ni oigo, ni veo, ni entiendo ni bebo chacolí.
- Me parece que oigo decir por el ojo de la cerradura: ¡canta! ¡canta!
- Algún guasón.
- ¿Qué hacemos?
- Tomar tabaco
Kontua da, jeltzaleen esparruan nor izanez gero, ezinbestekoa zela herriko liberalen kritika erosokorra jasotzea. Eta Ispizua ez zen nola edo hala nabarmendu barik gelditzen zirenetakoa. Horregatik aukeratu zuen El Bermeano astekariak bere zirien helburu nagusienen artean kokatzeko. Jose Manuelek, jakina, garrats hartzen zituen aldizkariaren kritikak, baina berak ere ez zuen pare-pareko erantzunak emateko aukerarik bazterrean uzten.
1902ko maiatzaren 27an izan zen plenoan gertatutako aipatu dezakegu hau ilustratzeko. Batzar horretan, San Pelaio eta Zubiaur izeneko auzoen desanexioari buruz hitz egin zen luze eta zabal. Arreta berezia eskainiz, jakina, Gaztelugatxeko San Juanekin gertatu behar zenari. Gai garrrantzitsua eta eragin handikoa izaki, herritar asko inguratu zen udaletxera eztabaida jarraituz gertatzen zenaren jakitun egoteko. Batzordeak zera esaten zuen esaten zuen gaiari buruz: “que en dicha segregación no se hallan comprendidos los islotes o peñascos de Gaztelugach y Aquech, en atención a que en el primero radica el Santuario de San Juan degollado de gran veneración en esta villa, cuyo patronato corresponde a este Ayuntamiento, proponiendo al mismo tiempo que se asigne la cantidad necesaria para el culto de dicho Santuario, y respecto de Aquech, por ser la única finca de propios de aquella jurisdicción, que produce sentimientos a este Municipio”.
Alkateak eta bere taldekoak, arazoa gizarteratzea eta herriko elkarteen iritzia jasotzea proposatu zuten: “proponiendo se invite a que formulen la opinión relativa a la referida segregación a las entidades colectivas de esta villa tituladas Sociedad libre de Pescadores, Sociedad la Unión de Artesanos, Casino Bermeano, Círculo Liberal, Círculo Católico, Batzoqui Bermeotarra, así como a ambos cabildos eclesiásticos, para que en Junta General expresen lo que estimen conveniente sobre la materia”. Baina gehiago ere esaten zuen beraien mozioak. El Bermeano astekarian iragarkia argitaratu behar zela “para estimular las manifestaciones de las colectividades”.
Proposamenaren eztabaida hasi zenean, udaletxean bildutako jendea buila eta sarataka hasi zen. Alkateak bi aldiz eten behar izan zuen plenoa. Bigarrenean, ganera, argi eta garbi esanez, modu berdinean jarraituz gero, mundu guztia kalera botako zuela. Eta bota ere bai baino gehiago bota zuen, zinegotziei zor zitzaien errepetua kontuan hartu gabe zuzendu zitzaielako. Bigarren etenaren ostean, eztabaidak jarraitu zuenean, Ispizuak hartu zuen hitza eta ondorengo hau esan zuen:
“Continuando la discusión, don José Manuel Ispizua, haciendo uso de la palabra y refiriéndose a la segunda de las proposiciones de la Moción, advirtió que el periódico de esta localidad titulado “El Bermeano” donde se proponía insertar la invitación al público era un papelucho indecente. Este calificativo produjo una manifestación improcedente del público asistente a la sesión, por lo que teniendo en cuenta la excitación que había entre los concurrentes compuesto de elementos contrarios entre sí, a fin de evitar colisiones y desgracias que pudieran ocurrir, el señor alcalde levantó la sesión”
Ikusten denez, gauzak pil-pilean zeuden Bermeon. Ispizuak El Bermeano astekariagatik “un papelucho indecente” zela esan zuenean, algarak sortu eta amaitu egin behar izan zen plenoa.
Alkateordetzatik, alkatetzara; Bermeoko lehen alkate abertzalea
1903an udal hauteskundean, bi urte lehenagoko bozketan lortu zuten gehiengoa galdu zuten jeltzaleek. Mendearen haserako poztasunak, bada, itzaldu egin ziren handik gutxira. Hura izan zen errealismoaren bainua! Hurak eman zien mingostasuna jeltzaleei! Saminaren ostetik, ganera, krisia etorri zitzaien. Eta larrialdiarekin batera paralisia. 1905ko deialdian, alderdiaren barne-arazoak direla eta, Bermeoko sabindarrek ez zuten hautagairik ere aurkeztu. Egun ilunak izan ziren haiek. Tristeak. Aurrera egiteko doerik gabekoak.
Baina krisialdiak ez zuen gehiegi iraungo. 1907, 1909 eta 1911ko udal hauteskundeetan, jauntxo liberalaren kontrako koalizioan aurkezten dira Bermeoko jeltzaleak, kontserbadore eta katolikoekin bat eginda. Eta aipatzeko moduko emaitzekin, ganera. 1911ko udal hauteskundeen ostean, esate baterako, Bizkaitarra aldizkariak izenburu nabarmen honekin zabaltzen zuen azaroaren 12ko alea: “Enorme triunfo del Nacionalismo en Bizkaya”. Barruko orrialdeetan, berriz, honako ohartxo hau sartu zuten Bermeoko jeltzaleek:
Emen zapal-zapal egin dogu jauntxobaren kandidaturia. Urten dabe: Iru zinñegotzi abertzale, lau Itxaz-Bazkuna´k izendau ebazanak, euretarik bi abertzaletasunaren ur-ur dagozanak.
Jauntxubak ziñegotzi bi bakar-bakarrik atara ebezan
¡Gora bermiotarrak!
Hautatutako hiru zinegotzi abertzaleak, Estanislao Ispizua, Tomas Arana eta Santos Mugartegi, izan ziren.
1915an, errepikatu egingo du Ispizuak zinegotzi gisa. Oraingoan, ganera, lehen alkateordearen agintearekin. Izan ere, 1916 eta 1917 urteetan, lehen alkateordea izan zen eta Ogasun Batzordearen -batzorderik garrantzitsuenaren- burua. Alkatea, Isidro Orbeta, nardiztarra zen arren, jeltzaleek lortu zuten gehiengoa bitarteko, 1901an bezalaxe, euren esku gelditu baitziren hiru alkateordetzak.
Akta liburuetan somatzen denez, agintaldi honetan, jarrera adoretsua, aktiboa eta eraginkorra izan zuen Ispizuak udalaren baitan. Gai asko ikutzen zuen debateetan eta denetan agertzen zuen jarrera kritikoa eta irizpide landua. Gizon azkarra eta zorrotza zela ikusten da; eta arteza; zintzoa. Udalaren izenean berak egindako gastuak onetsi beharra gertatzen zenean, plenotik kanpora joaten zen harik eta gastua aprobatu arte, inork aurpegiratu ez ziezaion udalbatzako lagunak bortxatu nahi zituela bere presentziarekin. Horrela gertatu zen, adibidez, 1917ko irailaren 18ko udalbatzan. Egun hartan huts egin zuen alkateak, eta bera zegoen haren ordez plenoa zuzentzen. Halako batean, plenoa utzi eta gelatik kanpora joan zela esaten digu aktak, alkatearen zereginetan Francisco Basterretxea utziz. Zer dela eta utzi zuen plenoa? Aktak berak azaltzen digu jarraian: “Se pasa cuenta del Alcalde en funciones señor Ispizua, de 6 pesetas, por importe de gastos de representación en la asamblea de apoderados de ayuntamientos convocada para la villa de Guernica por la Excma Dipuación”. Ordainketa onetsi ondoren, jakina, bere lekura itzuli zen Ispizua berriz ere.
Lehen alkateordea eta Ogasun Batzordeko burua izaki, ondo kontrolatzen zuen udalaren joan-etorri guztia eta gai garrantzitsuenen gane-ganean zegoen. Haatik, maiz ikusten da, esan bezala, eztabaidetan parte hartzen, proposamenak egiten era irizpideak adierazten. Are gehiago, alkateak huts egiten zuenean, udalbatzako burua bera zenez -”por ausencia y delegación de don Isidro de Orbeta y Ugarte, Alcalde-Presidente”- aukera horiek aprobetxatzan zituen bere sen abertzalea argi eta nabarmen uzteko. 1917ko uztailaren 10eko udalbatzan jasotako aktak, esate baterako -egun horretan, bera zegoen batzarburu zereginetan- zera esaten du: “
“Dada la lectura de una circular bilingüe, en castellano y en euzkera, de la Excma Diputación provincial de fecha 19 de mayo último pasado [...], se acordó [...] se felicite a la Excma Diputación de un modo entusiástico, porque al volver a establecer la costumbre del uso oficial o semi-oficial de nuestro centenario idioma, restaura para el mismo el preeminente lugar de que se ha visto privado en su propia casa”.
Erabaki hori ez zen hartuko, seguru asko, Ispizua udalbatza zuzentzen egon ez bazen. Baina pleno hartan alkatea ordezkatzen zegoenez, ez zuen bere urratsa uzteko aukera galdu.
Nolanahi ere, Ispizuak ez zeukan alkatearen lekuan egon beharrik, bere ideiak eta proposamenak udalaren erabaki bihurarazteko. Bazekien, jakin ere, nola jokatu behar zuen alkatea baldintzatu eta egoerei aurrea hartuaz udalaren pausoak bideratzeko. 1917ko uztailean bertan, telegrama bat bialtzea erabaki zuen, beste zinegotzi jeltzaleekin batera, Gasteiz-en euskal lurraldeen autonomiari buruz hausnartu eta erabakiak hartzeko batzartuta zeuden euskal Diputazioei txaloa eskaini eta babesa emanez. Gogoratu beharrekoa da puntu honi dagokionez, urte hartan, Ramon de la Sota jeltzalea gertatu zela Bizkaiko Aldundiaren buru. Lehenbiziko Aldun Nagusi jeltzalea izan zen. Eta Sotak, Cambo-k eta bere lagunak Catalunya-n bultzatzen ari ziren autonomia-egitarauaren ildotik abiatuz, Euskadin ere berdin antzeko urratsak ematea proposatu zien Arabako eta Gipuzkoako Diputazioetako buruei. Hauen oniritzia jaso ondoren, elkarrekin jokatzea erabaki zuten. Hiru Diputazioen lehen batzarra, Gasteizen egin zen, 1917ko uztailean. Batzar horretara bialdu zuten Jose Manuelek eta Bermeoko beste zinegotzi jeltzaleek aipatutako telegrama; bertan batuta zeudenei babesa emateko.
Baina telegrama hartan, mezua sinatzen zutenek udaleko zinegotzi gehienak zirela adierazten zuten. Eta alkateak, jakina, ez zuen egitate hori ondo hartu. Ez zitzaion gustatu bere bizkarretik horrelako urrats bat eman izana eta are gutxiago oraindik, udaleko zinegotzi gehienak sinatzen zutela esatea. Hala ere, Ispizua ez zen atzean gelditzen direnetakoa eta plenora eraman zuen gaia, telegraman jasotako mezua udal osoak berea egin zezan. Eta lortu ere lortu zuen. Baina ez alkatearekin eztabaida txiki bat euki barik:
El señor Ispizua -esaten du 1917ko uztailaren 17ko aktak- propuso la elevación a acuerdo consistorial el telegrama de adhesión remitido por varios concejales de SS a las determinaciones de las Diputaciones vascas asambleadas en Vitoria. La presidencia manifestó haber leído el telegrama de referencia en la prensa diaria y que disentía de la afirmación suya de constituir la mayoría del Ile Concejo los señores Concejales que lo firmaban. El señor Ispizua expresó que los firmantes del telegrama no se atribuían el concepto de mayoría, sino de mayor parte, numéricamente. Siendo así, dijo la presidencia, no cabe afirmar que una parte del Ayuntamiento se asocia a los trabajos emprendidos en orden a la reivindicación de la autonomía, sino que es acuerdo unánime de la Corporación. Y en su vista y a propuesta del señor Ispizua se acordó, entre solemnes y sinceras protestas de profesión de sano e íntimo fuerismo, telegrafiar a la presidencia de la Diputación de Vizcaya, con súplica de que lo haga saber al público, que SSª se adhiere, entusiásticamente y con todo fervor a las trascendentales resoluciones adoptadas, a entero placer y con caluroso aplauso de la parte sana del pueblo vasco, por nuestros Diputados en la asamblea de Vitoria, y hacer suya la subsistencia y el fondo del mensaje enviado por telégrafo por varios de los señores Capitulares, adhiriéndose a las gestiones acordadas para el mejor y más inmediato logro de leyes afirmativas de la autonomía popular y cuya realización se ansía verla implantada, en toda su pureza e integridad, ahora que se palpa el vehemente resurgimiento del espíritu que presidió la formación de los fueros vascos, fueros que a al vez fueron y son afirmación de los derechos que a la humanidad asisten para moverse libre de normas ominosas”
Transkribatutako pasarte luze honetan ikusten denez, garai hartako bermeotarrak ez ziren -ez, behintzat, euskaldunen burujabetzari buruzko kontuetan- txikikerietan ibiltzen direnetakoak. Esan beharrekoa da bidenabar, Ispizuak, interes bereziarekin hartu zituela Bizkaiko Aldundiak, Sotaren agindupean, euskal autonomiaren inguruan bultzatu zituen ekimenak. 1917ko irailean bera joan zen, udalaren izenean, Bizkaiko udalerri guztiak batu zituen Gernikako batzarrera, “al objeto de tratar del modo de recabar de los Poderes centrales un régimen autonómico”.
1917ko urtearen azaroaren 29an, Isidro Orbeta alkatea kargutik kenarazten zuen Errege Agindua eman zen. Bere agintaldia agortu zuelako kenarazi zuten, noski. Orbeta, Errege Agindu bidez izan zen izendatua 1915an, udalen legeak horrela aurrikusten zuelako. Baina 1917 urtean, salbuespena egin zen. Alkatea Errege Agindu bidez izendatu beharrean, Gobernuak erabaki zuen, han eta hemengo udalen autonomia indartzeko, alkatea zinegotziek eurek aukeratu behar zutela. Hau da, Orbetaren ordez izendatu behar zen behin-behineko alkatea, botorik gehien biltzen zuen zinegotzia izan behar zela xedatu zuen, eta boto berdinak izan ezkero, zaharrena: “dar posesión al Edil del mayor número de votos, o el superior en edad en caso de empate”.
Eta horrela egin zen, jakina. Abenduko 12aren udalbatzan, Jose Manuel Ispizua aukeratu zuten zinegotziek alkaterako. Plenoa osatzen zuten hamasei zinegotzietatik, bederatzik eman zioten botoa. Batek, berriz, boto zuria eman zuen. Horrela adierazten du aktak:
“se procedió a elegir Alcalde por papeletas que los señores Ediles, llamados por orden de votos, fueron depositando uno a uno en la urna destinada al efecto, resultando elegido por nueve votos y una papeleta en blanco, dicho Alcalde-presidente interino, don José Manuel de Ispizua y Larrauri, quien por ha ver obtenido la mayoría absoluta del número total de concejales, que son dieciséis, quedó posesionado del cargo, pronunciando breves palabras indicativas de su sincero deseo de labrar una alta e intensa administración municipal, con la valiosa cooperación de sus electores, sus dignos compañeros de Corporación”.
Baina handik egun batzuetara, 1918ko urtarilaren lehenean, behin betirako izendapena egin zen, azken hauteskundeetan aukeratutako zinegotziekin udal korporazio berria osatu behar zelako. Horrela bada, hilabete baten epean, Ispizua, bi aldiz izan zen aukeratua alkate. Behin-behineko alkate lehenik, eta behin-betirakoa azkenik.
Akta gogoangarria da, zalantza barik, Bermeoko nazionalistentzat, lehen alkate abertzalearen hautaketaren berri ematen duena:
“Se forma mesa de edad con Andrés de Gaminde como presidente y “se procedió al nombramiento de Alcalde en votación secreta, por medio de papeletas, que los Capitulares, llamados por orden de votos fueron depositando uno a uno en la urna preparada al efecto, en cumplimiento de los artículos 53 y 54 de la Ley Municipal. Terminada la votación y practicado el escrutinio del modo prevenido ene l artículo 55 de la citada ley, resultó con nueve votos don José Manuel de Ispizua y Larrauri, seis papeletas en blanco, en total quince papeletas, igual al de votantes. Y resultando que a este Ayuntamiento corresponden dieciséis Ediles, según la escala del art 35 reformado de la repetida ley, que la mayoría absoluta de este número exigida por el 55 ya enunciado la constituyen nueve votos que son los alcanzados por don José Manuel de Ispizua, el mismo fue proclamado Alcalde Presidente por el interino, pasando acto seguido a ocupar la presidente y recibiendo la insignia de su cargo”
Alkateordeak ere jeltzaleak izan ziren hirurak: Rikardo Urrutia, Cruz Loiola eta Franzisko Basterretxea. Hauek, Ispizua alkateak bezalaxe, bederatzi boto jaso zuten euren alde eta sei zuriak.
Ojinaga nardiztarrak bere iritzi kritikoa azaldu zuen hautaketa horiekiko, alkatea eta lehen alkateordea alderdi berekoak zirela argudiatuz. Ez omen zitzaion ondo iruditzen udalerriko bi agintari nagusiak joera politiko -eta are gehiago: alderdi- bereko pertsonak suertatu izana. Ispizuak, ordea, berehala moztu zuen eztabaida. Aktaren hitzetan adierazteko, Ojinagak esan zuen “que veía con desagrado la nominación de dos hermanos políticos para los dos primeros cargos del pueblo, esto es, para Alcalde Presidente y para primer Teniente, así como si se quisiera vincular dentro de una sola familia toda la autoridad de la población, replicándole la presidencia que las cuestiones de delicadeza sabía llevarlas a un extremo que muchos no, pero que el momento actual no era el oportuno para resolverlas”
Alkate abertzaleak, jardun politiko abertzalea
Ispizuak ez zuen inor engainatu. Berbakoa eta oso-osokoa zenez, gardentasun osoz adierazi zuen hasera-haseratik, egitarau abertzale batekin jardungo zela alkatetzan. Ez zen asmo eta aburuak ezkutatzen ibili. Alkate hautatu zuten egun berean azaldu zuen zein izango zen bere jokabidea; jeltzaleek Bilbon hitzartutako programa abertzalea:
“La presidencia expuso su programa que afirmó era el cristalizado en las conclusiones acordadas en la reciente asamblea magna celebrada en Bilbao por los Concejales nacionalistas de Bizkaya, y para cuya realización no dudaba poder contar con la ilustrada y celosa actitud de todos los señores constituyentes del Concejo, a quienes efusivamente saludaba, declarándose definitivamente formado y establecido el Ayuntamiento”
Goragoko lerroetan ere esan dugunez, Ispizua oso abagadune berezian heldu zen alkatetzara. 1917an, aurrerakada itzela egin zuten jeltzaleek hauteskundeetan. Orain arte ezezaguna zen aurrerakada nabarmena. Bizkaian, besteak beste, Aldundiaren gehiengoa lortu zuten eta Ramon de la Sota Aburto jarri zuten erakundeko presidente. Honek, euskal autogobernuaren aldeko ekimenak bultzatu zituen Arabako eta Gipuzkoako Aldundiekin batera, autonomiaren aldeko mogimendu mardula martxan jarriz. Testuinguru horretan, hainbat erabaki hartzen dute jeltzaleen kontrolpean dauden udalek, Diputazioen jardunari babesa emanez eta euskal lurraldeen antzinako foru askatasunak aldarrikatuz. Marko horretan kokatu behar dira Ispizuak, Bizkai guztiko jeltzaleekin batera, Bermeoko udalean hartzen dituen erabakiak eta bultzatzen dituen ekimenak.
Aberriaren eta bere eskubide historikoen aldeko aldarriak ez dira gehiegi atzeratzen. Urtarrilaren 4an hartzen da lehena. Korporazio berria eratu eta berehala:
“En estos instantes en que inicia nueva vida la corporación municipal, sea su primer acuerdo el de afirmar su voluntad plena de actuar inspirándose en el espíritu inmortal de la raza y de identificarse con sus legítimas demandas; protestar contra la ley española de 25 de octubre de 1839, que inicuamente arrebató al País Vasco peninsular su originaria libertad y de modo particular contra el Real Decreto de 29 de octubre de 1841, que ahogó, al amparo de la ley antes citada, la vida municipal de Bizkaya, Gipuzkoa y Alaba, al disponer que nuestros ayuntamientos e organizaran con arreglo a las leyes y disposiciones generales de la monarquía española”
Urtearen amaieran, Bilboko udalak Bizkaiko udaletxe guztietako ordezkariak biltzeko egin zuen deiari erantzutea erabaki zuen, “a fin de protestar contra la mencionada ley de 1839 y tomar otros acuerdos en pro de la autonomía de los Ayuntamientos de Bizkaya”. Bizkaiko udalen asanblea hartan hartu beharreko erabakiei gutxiengoko maila jartzen zitzaion: “el Mensaje ya presentado al Gobierno por las Diputaciones vasca, sin perjuicio de lo que posteriormente puedan acordar las mismas”. Bermeoko udalaren ordezkaritza, alkateak eta lau zinegotzik hartuko zuten -hots, Loiola, Basterretxea, Etxebarrieta eta Goinetxeak- baina botoa Ispizuari zegokion soil-soilik.
1918ko azaroaren 8an, hitzez-hitz aipatzea merezi duen akordio hau hartu zuen udalak, Arana-Goiriren goraipatuz eta haren gorazarrez hartu beharreko neurriak aldarrikatuz. Ispizua ez zegoen -ez horixe- bere joera politikoa eta ideologia ezkutuan edo estalpeaan mantentzekotan. Hona hemen akordioaren testua:
Los concejales nacionalistas “deseando perpetuar de una manera decorosa y algo digna el ilustre nombre del generoso vizcaíno que con apostólica y jamás interrumpida ni entibiada propaganda produjo el movimiento más popular y patriótico que se registra en los gloriosos fastos de Euzkadi y cuyas finales consecuencias de libertad autonómica se sienten llegar por el esfuerzo crecientemente entusiasta de los patriotas vascos y de quien alentado por su amor a la justicia y espléndida humanidad trabajó con fe entera, como Diputado Provincial de Bizkaya, en provecho de esta nuestra población, iniciando el proyecto de apertura de la carretera que a través de la pintoresca costa que comienza en Bakio y termina en Bermeo viénese realizando por San Pelayo y estableciendo unas bases fijas y equitativas para en los casos de naufragio de la gente pescadora de los pueblos bizkainos, proceder al reparto de las sumas recaudadas para el alivio de los damnificados, en vez de las reglas caprichosas que para los bastardos logros caciquiles prevalecían anteriormente, someten, con entusiasmo, a la deliberación y acuerdo de VS el siguiente proyecto de acuerdo:
Poner en grandes caracteres cincelados sobre piedra o bronce que se colocará en la fachada principal del Palacio Consistoral, un rótulo euzkérico o euzkérico-español que diga ARANA-GOIRI´TAR SABIN´EN ZELAYA (PLAZA DE ARANA-GOIRI´TAR SABIN) y hacer desaparecer de dicho lugar y sitio el nombre de Plaza de la Villa que actualmente lleva.
Akordioa, “por aclamación” hartu zuen udalbatzak. Eta bi aste igaro ondoren, Ispizua alkatea ahalmedu zuen plenoak “para ejecutar en la mejor manera y con la correspondiente decorosidad, el acuerdo de colocar la placa indicativa del cambio de nombre de la plaza”. Ispizuak ez zuen agindu hori bete barik utzi. 1919ko otsailean, 255 pezetatako faktura bat onetsi baitzuen udalbatzak, “por dos placas con las inscripciones ARANA-GOIRI ZELAYA y UDALETXE”.
Bidenabar, Arana-Goiriren heriotzaren hamabosgarren urte urrena ospatzeko Santa Maria eleizean 1917ko azaroaren 25an emango zen mezara “en cuerpo de comunidad”
Abertzaletasuna ez ezik, euskalzaletasuna ere argi asko erakutsi nahi zuen Ispizuan zuzentzen zuen udal gobernuak. Euskal gizartean erroturiko udala zela eta eta honen asmo nagusiekin bat egiten zuela nabarmenarazi zuen. 1919ko maiatzaren 7an, Euzko Ikaskuntza-ko bazkide egitea erabakitzen du, “como socio perpetuo”. Handik egun batzuetara, zuzendu egiten du erabaki hau, bere burua -Eusko Ikaskuntza-ren beraren proposamenez, jakina- “Socio Fundador y Protector” bezala identifikatuz. Udal bati ez omen zitzaion tokatzen “socio perpetuo” izatea, bazkide babeslea baino.
Urtearen amaieran, alkatea eta alkateordea izendatu zuen plenoak, elkarte honek -hots, Eusko Ikaskuntza-k- 1919ko irailean, Donostian ospatu zuen Asamblea de Administración Municipal Vasca izenburuko ekitaldian parte hartzeko. Ekitaldiaren aktetan, Ricardo Urrutia zinegotzi bermeotarra agertzen da izena eman zutenen zerrendan.
1918aren amaieran, Kontzertu Ekonomikoaren aldeko aldarrikapena egin zuen udalak, alkatearen beraren proposamena jarraituz: Hemen ere, Bizkaiko Diputazioak susperturiko esukal autogobernuaren ekimena somatzen da:
“Protestar con toda virilidad -esaten du akordioak-, de la vulneración del Concierto económico por parte de los Poderes constituídos y ponerse a entera disposición de la Excma. Diputación para la mejor defensa del mismo, sin reparar en sacrificios”.
Baina Ispizua ez da udalaren jardunari kutsu abertzalea ematearekin konformatzen. Haratago joan nahi du. Etxea garbitu behar du. Urte askotan agintean egon ondoren, jauntxo liberalek aztarna gehiegi utzi dute udalean eta oztopo horiek guztiak bazterra bidali beharra ikusten du. Bere bigarren helburua, haatik, aurreko urteetan jauntxoek udalaren inguruan eraiki duten sare kontrolatzailea desegiten joatea da.
Beste ezer baino lehen, Elorrieta jauntxo liberalaren erro luzeak mozten ditu. Osagilea zen Elorrieta. Eta ogibide horretaz baliatuz, osasunarekin zerikusia zuten hainbat gune publiko jarri zituen bere kontrolpean, horien bitartez Bermeoko herritar gehienenganako eragina irabaziz. Hortik zetorkion hain zuzen ere amorrotsa-ren gaitzizena. Amorrotsa, Bermeoko hizkeran, olagarroa da; zortzi hatz dituen itsasoko zefalopodoa. Ezizen horrekin, herrian zeuden erakunde eta elkarterik gehienak bere kontrolpean jartzeko erakutsi zuen trebezia adierazi nahi zuten herritarrek. Izan ere, 1909 urtean argitaratutako artikulu batean, Bizkaitarra aldizkariak honako kargu guzti hauek biltzen zituela salatzen da: “Director General del Manicomio de Bermeo, Médico Director del Hospital de Bermeo, Médico Forense, Médico de la Sociedad de Socorros Mutuos, Médico de la Sanidad Militar, Director Médico de la Escuela de Artes y Oficios, Inspector de las Escuelas, Inspector especial de Sanidad, Vocal de la Junta de Instrucción Primaria, Vocal de la Junta de Beneficencia, Presidente de la Junta del Censo”
Gauza argia zen. Urteetan barna Elorrietak eraiki izan zuen jauntxokeriazko egitura hori puzkatu beharra zegoen. Argi baino argiago ikusten zuten hori herriko jeltzaleek.
Hala ere Ispizuak ez dio Elorrietari dena kentzen. Zoro-etxearen zuzendaritza medikoaren arduran baieztatzen du, 6000 pesetatako soldatarekin, eta argi uzten dio lanpostu hori segurua dela: “sin que pueda ser separado del cargo sino en virtud de expediente”. Ez zen gutxi. Hori bai, argi eta garbi adierazi zion ondoren, lanpostu horretaz jabetuz gero, ezin zuela beste ezertan jardun edo beste inondik soldatarik jaso: “con advertencia de que dicho cargo le incompatibiliza del ejercicio de todo otro pagadero de los fondos del Estado, de la provincia o del municipio”. Esan beharrik ez dago, erabakia ez zela amorrotsa-ren gustokoa izan. Eta honek, eskura zituen baliabide guztiak erabili zituela bere kontra egiteko. Zoro-etxekoaz gain, herriko osagilea ere bazen Elorrieta, eta ez zegoen, ez, aspalditik eskuratuta zeukan lanpostu hori bertan behera uztekotan.
Arrazoi horietan oinarrituta, bere kasu berezia aztertzera behartu zuen udala, horretarako batzorde bat sortuz. Batzordeak, maiatzean eman zuen bere iritzia. Eta bere txostenean, zera esaten zuen argi eta garbi: Elorrietaren eskaera ezin zitekeela ontzat hartu, legearen kontrakoa zelako. Legeak ez zuen baimenik ematen pertsona bakar batek soldata publiko bat baino gehiago eskuratzeko. Hori bai, ezitasun hori, Elorrieta handietsi, ohorez bete, eta bere aldeko goraipamen mota guztien artean baieztatzen zen inkonpatibilitatea. Ikusteko modukoa da, benetan, ezezkoa emateko, batzordearen txostenak jauntxo liberalari zuzentzen zizkion laudorioak eta honek herrian egindako lana goraipatzeko ematen zituen txaloak:
“La Comisión de Gobernación, encargada en sesión del día 5 de los corrientes de estudiar, a fin de cumplir o de prevenir, las derivaciones legales de la incompatibilidad para seguir don Robustiano Elorrieta ejerciendo el empleo de Médico titular del segundo distrito de la villa, suscitadas al aceptar el mismo el destino de Médico Director del Manicomio con que por la Junta local de Beneficencia ha sido agraciado, ha examinado, con detenida meditación, cuando al particular concierne. Conviene, ante todo, dejar sentado, que la Comisión hállase penetrada de que en el dilatado espacio de 34 años de srvicios municipales, ha consagrado dicho señor el ejercicio de su cargo facultativo, la inteligencia y los conocimientos a todos los problemas relacionados con el empleo en que cesa. Nombrado Médico titular de la población por la Junta municipal de 3 de Febrero de 1884 y renovado el contrato sucesivamente, en los acuerdos de las Juntas de Sanidad y de Asociados de 3 y 6 de Febrero de 1893 aparece, en cumplimiento del artículo 18 del Reglamento de 14 de Junio de 1891, la historia de méritos y servicios especiales por informes, memorias y estudios, que es ocioso que se repita aquí. Y posteriormente, el 2 de ebrero de 1905 se contrató por tiempo ilimitado y ha continuado hasta ahora prestando relevantes servicios al Municipio, descollando, enre otros, el estudio del Reglamento de construcciones y el de Sanidad e Higiene aprobado en Mayo de 1904 y lo referente a la fundación, administración y habilitación del Manicomio provincial, fuernte inexhausta de recursos para los indigentes bermeanos. En su vista hubiera sido grato a la Comisión el poder otorgar al señor Elorrieta una recompensa práctica a tan altos servicios a más de su voto y reconocimiento, que sin escatimeces deben serle tributados; pero no ha podido prescindir de su obligación. Con arreglo a la Ley de 21 de Diciembre de 1885 hay incompatibilidad para disfrutar a la vez dos o más haberes pagados de fondos generales, provinciales o municipales, así activos como pasivos, y la Comisión se halla en la indeclinable precisión, bien a su pesar, si no ha de incurrir en estrecha y grave responsabilidad proponer se observe la referida disposición y se prescinda de otorgar recompensa alguna, aparte de que ya la lleva al gozar de los derechos y emolumentos correspondientes a su destino de Médico Director del Manicomio provincial, dependiente media o inmediatamente de SSª [...] Débese prevenir finalmente que dentro de los ocho días de causada la vacante, que nos ocupa, procede reunir a la Junta municipal a fin de que acuerde lo correspondiente a aquél Reglamento y a la provisión de la vacante de la plaza que ha venido siendo cubierta por tantas enunciado señor Elorrieta y a la o a las que en su consecuencia pudieran ofrecerse”.
Udalbatzak, bete-betean onetsi zuen txostenaren posizioa.
Halaber, udaltzaingoan aldaketa sakonak egitea erabakitzen du Ispizuak, ordura arteko udaltzainak jauntxoekin uztartuegi zeudelako. Korporazio berriak bere aurreneko egunetan hartzen dituen erabakietako batek, hain zuzen, batzorde berezi bat sortzen du “para la reorganización del servicio de la guardia municipal, de que hay tanta necesidad”. Ispizuak, ganera, arlo honi buruzko bere irizpidea aurreratu zuen: ”que siendo, Bermeo, como era, una población de temperamento pacífico y honrado, entendía que el Cuerpo no debía ser armado, dependiendo, en vez de la Alcaldía, directamente del Ayuntamiento”. Ikusten da ikusi, nola-halako beldurra zeukala, Madrilgo gobernueak ez ote zuen berreskuratuko herrietako alkateak Errege Agindu bidez izendatzeko eskumena. Eta gerora adi, hobea zen udaltzainek korporazioaren zerbitzura egoa, alkateari zuzenean lotuta egotea baino.
Martxoaren 18rako, amaituta zeukan bere lana batzorde bereziak. Egun horretako plenoan, udaltzaingo berrantolatzea erabakitzen du, “cesándose a todos los responsables y convocándose inmediatamente concurso para cubrir una plaza de Jefe del Cuerpo de la Guardia Municipal de Vigilancia y Seguridad, otra de Subjefe, cinco de subalternos y una última de ordenanza de la alcaldía y secretaría del Ayuntamiento”. Ikusten denez, garbiketa sakona egin nahi zuten.
Azkenez, Ispizuaren alkatetza oso emankorra izan zen baita ere, herriak aspalditik behar zuen azpiegituren eraikutzari ekiteko. Aipagarria izan zen, besteak beste, Mungiatik Sukarrietara -Bermeotik igaroz, jakina- joan behar zuen trenbidearen egitasmo historikoa bultzatzeko egin zuen ahalegina. Bermeotarren aspaldiko ametsa zen hori. Euren herria inkomunikazio sekularretik aterako zuen herrilan nagusia. Asko izan ziren Ispizuak eta bere gobernu-taldeko kideak egitasmo hori aurrera ateratzeko Horacio Azqueta Herrilanetako Zuzendari Nagusiarekin eta Jose Uzelai ingenieroarekin egin zituzten gestioak. Azkenean, hamaika elkarrizketa izan ondoren, helburua bere lortu zuen udalak, eta herrilan horren espedientea onetsi zuen Gobernuak 1919 uztailean. Horrela esaten zuen Horacio Azketak berak Donostiatik Bermeoko udalera bidali zuen telegramak:
“Se ha firmado expediente aprobando proyecto ferrocarril. Reciban enhorabuena”
Poz algara zaratatxuekin hartu zuen berria udalak, erabaki hurak etorkizunaren ateak zabaltzen zizkiolako Bermeori. Telegrama jaso bezain laster bolanderak botatzea agindu zuen alkateak eta herriko musika banda kalez kale jartzea, notizia ezinhobe hura herritarrei jakinarazteko. Horrez ganera, Horacio Azketari bere jaioterriaren alde egindako lan guztia eskertzeko, Bermeoko seme bikainaren tituloa eman zioten: “hijo predilecto de Bermeo, otorgándole el correspondiente diploma”. Are gehiago, herriko kale bati bere izena jartzea erabaki zuten: “Dar el nombre de Gran Vía de Horacio de Azqueta a la calle llamada hoy Gran Vía de Flaviobriga, a no ser que frente a la futura estación del aprobado ferrocarril se abra alguna plaza, en cuyo caso llevará la misma el nombre de tan ilustre bermeano”. Handik egun batzuetara, Horacioren aita zen Forencio Azketa ere omenaldiaren barruan sartzea erabaki zuten, jaio zen kaleari bere izena emanez: “dándosele su nombre a la calle denominada Arostegui en el trozo comprendido entre la plaza y la calle del Cardenal Mendoza, que es la de su nacimiento”.
Herrilan horren esleipena egiteko deia, azaroan argitaratu zen Madrilgo Gazetan, “para la concesión en pública subasta de la concesión del ferrocarril secundario, con garantía de interés por el Estado, de Munguía a Bermeo y Pedernales”. Bere alkatetza-aldiaren azken hilabeteetan zegoen arren -bi urtetan agortu behar zen legearen arabera-, garrantzia handia eman zion Ispizuak gai honi eta plenora eraman zuen osterabe, gainontzeko zinegotziak ere gertatzen zen guztiaren jakitun egon zitezen.
“La presidencia -esaten du azaroaren 17ko udalbatzaren aktak- una vez más se extendió en discretas consideraciones sobre la importancia que el negocio entraña para la vida de Bermeo, hizo calurosas ponderaciones de los trabajos realizados por los ingenieros señores Ucelay y Azqueta para conducir el expediente al estado que ha alcanzado, indicó la conveniencia de aplazar hasta que la ejecución de las obras sea adjudicada el acto de homenaje acordado rendir a estos señores, expuso y puso de manifiesto los diplomas extendidos en favor de los mismos, que dijo convendría entregar a los interesados el día del homenaje”.
Ikusten denez, Azketa eta Uzelairi omenaldia egitea erabaki zuten, horren antolakuntzaz arduratuko zen batzorde berezia sortuz. Ispizuak berak, Basterretxeak eta Etxebarrietak osatu behar zuten batzordea.
Berari suertatu zitzaion baita ere, 1918ko otsailean, Bizkaiko udalerri askotan, hala nola Bilbon, Erandion, Lekeition eta Gernikan bertan, munduko lehen gerrate nagusia zela eta, ihauteri jaiak eten egitea hartu zuten erabakia Bermeora ekartea. Errespetu osoz planteatu zuen gaia. Jaiak ete egitearen alde zeuden arrazoiak zintzotasunez aurkeztuz. Baina aldi berean, bere ñabardura propioak erakutsiz. Asmo txalogarria zela adierazi zuen joera hurak bere atzetik zeukana baina, agian, ez zela Bermeon aplikatzeko modukoa; ez omen zegoen Bermeon neurri hori aplikatzeko moduko giroa: “La presidencia manifestó que ciertos Ayuntamientos bizkainos [...] habían pensado en suprimir en este año, en todo o en parte, las tradicionales fiestas de Carnaval, propósito laudable siempre, dijo, y más que nunca ahora que la guerra mundial tiene sumida en dolor infinito a la humanidad, pero que en Bermeo no puede tener realidad en el momento, por falta de ambiente, que no se ha hecho, cabiendo, únicamente, reducirlas, tanto adelantando la hora de comienzo de la música, cuanto menguando las horas de baile, y tomando toda clase de medidas enérgicas contra la licencia, el escándalo y la perturbación moral, de las que no deberá ser la última la prohibición de bailar en las calles y bocacalles de la plaza”.
Eztabaida luzea sortu zuen gaiak. Proposamenez eta kontraproposamenez jositako debatea. Azkenean, akordio mugatua hartu zen: maskarak debekatzea, eta debekapen hori errepetaraziko zuen udaltzaingoaren ikuskaritza lana indartzea. Baina herriak ez zuela erabakia ontzat hartuko somatuz, beste hau ere hitzartu zuten, alegia, “dar al vecindario una hoja explicativa de los motivos que han impulsado a la Corporación para la prohibición de disfraces”.
Ispizuaren alkatetzak, 1920ra arte irauten du. Denetara, bi urte eta erdi eskas: 1917ko azarotik, 1920ko martxora arte.
1920ko apirilaren 1an eratzen da udal hauteskundeetatik irtendako korporazio berria. Ispizuak, ordura arteko alkateak, ongietorria ematen die zinegotzi berriei eta kargua legez eta zintzotasunez beteko dutela zin egitera gonbidatzen ditu. Horren ostean, Pedro Goienetxea zinegotzi jeltzaleak, Ispizuari eskerrak ematea proposatzen die gainontzeko hautetsiei, alkatetzan burutu duen lan eraginkor, eskerga eta oparoarengatik: “propuso un voto de gracias para la Alcaldía presidencia por su acertada gestión al frente de la Administración, que la Presidencia agradece”.
Ispizuak alkatetza utzi zuenean, Rikardo Urrutia Izurieta jeltzaleak hartu zion txanda. Ohartarazi beharrekoa da, Rikardo Urrutia hau, bere ordez jarriko zena, Jose Manuel Ispizuaren koinatua zela; emaztearen neba gaztea, zehatzago esateko. Familiaren baitan gelditu zen dena, bada. Alkateordeak ere, jeltzaleak izan ziren hirurak: Ruperto Goitia, Blas Asteinza eta Tomas Arketa.
Bizkaiko diputatua
Bermeoko zinegotzia eta alkatea ez ezik, Bizkaiko foru diputatua ere izan zen Ispizua bere urterik emankorrenetan. Oso goiz agertu zuen Foru Aldundian jardutearekiko joera. 1903 urtean, EAJk Gernikako eskualdean aurkeztu zuen hautagaien zerrendan parte hartu zuen, Anjel Zabala Kondaño eta Alipio Larraurirekin batera. Ez zuten ezer lortu. Baina 1911ko martxoaren 12ko hauteskundeetan, ordea, aukeratua izateko behar ziren botoak eskuratu zituen Ispizuak eta Diputazioan aritu zen 1913ra bitarteko urteetan.
Diputazioan ere bere ohiko jarrera langilea agertu zuen, betiko jasa eta piperrarekin. Besteak beste, 1912ko abuztuan kantauri itsasoan gertatu zen galernak sortu zituen kalteen ordainerako bildu zen diruaren banaketaren inguruan sortu ziren iztiluetan parte hartzea suertatu zitzaion.
Politikari bizia, kementsua eta zorrotza
Jose Manuel Ispizuaren lan politikoaren arrastoa jarraitzen duenak berehala ikusten du gizon langilea eta porrokatua izan zela. Ez zen -ez horixe- atzean eta kokilduta gelditzen diren horietako. Aitzitik, saltsa guztietan sartuta ikusten dugu, beti polemikaren erdi-erdian, beti aurretik eta aurpegia ematen, eztabaida eta liskar guztietan parte hartzen, eta arazoei sakonetik eusten, sendo, azkar eta tinko. Adore biziak, ordea, ez zion oztoporik egiten orekaz jokatu behar zenean, orekaz jokatzeko. Euzkadi egunkarian argitaratu zuen idazki batean esaten zuen “…siempre he sido franco en mis ideales; jamás he tenido rubor para manifestar en público lo que expreso en el Batzoki o Juventud; pero también soy moderado en mis opiniones y prudente en manifestarlas cuando no sea necesario” (1913ko irailaren 3an)
Eztabaida politikoari zernolako bizitasunaz eusten zion ikusteko, 1913 urtean Bermeoko Nardiztarrekin bizi izan zuen liskarrak, prentsa idatzian utzi zituen aztarnak aipatuko ditugu. Benantzio Nardiz dinastikoa hauteskundeetara aurkeztu zenean, bere aldekoen taldetxoa landu zuen Bermeon. Talde horretara iraganean jeltzale izandako batzuk hurbildu ziren, jatorrizko alderdiko lagunekin hautsiz. Liskar tentsiotsua sortu zuen horrek, EAJtik alde egindakoen eta alderdian gelditutakoen artean. Eta azken hauetatik, Jose Manuel Ispizua nabarmendu zen zalantza barik.
Eztabaida hartan, argi utzi nahi zuten jeltzaleek, XX mendearen haseran bezalaxe, 1913an ere, Bermeoko herria erdibitzen zuen liskar politiko nagusia, betiko jauntxoen eta EAJko abertzaleen artean gertatzen zena zela. Eta EAJ utzi zutenek, jauntxoekin bat egitera joan zirela, nahi eta nahi ez, hauen estrategia historikoa indartuz. Argi asko erakusten zuen hori 1913ko otsailaren 23an Euzkadi egunkariak argitaratu zuen kronika txiki honek:
“Len egon zan Bermeo´ko erri guztija jauntxoen morroi baten azpijan.
Erriak ezeban egon gura morroi aren ostikoian eta “baita, gura nai gura ez egon biarko dozube, geuk alan gura dogulako, geuri orixe ondo datorkigulako” erantzuten eutsoen jauntxuak.
Amaika atsakabe, amaika burukomin, amaika negar ekarri dautse bermotarrei jauntxo orrek, diru andijen jabe ixatiaz naikua eztaukela, gixonen jabe, Jaunak azke egin dauzan gixonen jabe ixan guarik or dabiltzanak beti okerrerija okerrerijaren ganera.
Gomutan daukoguz, eta Bermeo´n guk baiño bixijago euko dabe gomuta au, zelako mutil pilluak ikusten ixan doguzan espetxian gaizkin batzuk lez, iñori kalterik egin ezeutsen mutil zinduak, jauntxuen morroyak guzurraz salatuta au egin ebela ta bestia egin ebela legien kaltez edo kontra.
Zenbat negar malko eragin eutsen jauntxu orrek mutil espetxetuen guraso ta anai-arrebei? Kalterik ezebez. Guztija zan bermiotar zintzsuak ezebelako ixan gura iñoren gauzea, abere bat bere jabirena ixaten dal lez; bermiotarrak bai-ekijen eta bai dakije Jaungoikuak azke sortu dauzala, ta iñori buruba makurtu biarrik eztaukela Jaunari baño.
Onetatik, ze kalte datorkijo jauntxuberi ta iñori? Ditu asko ba´dauke, bixi beyez alik ondoen beragaz, ta itxi beyoe bestieri bakian, ezpejoe iñori galazo gixona ixaten.
Jaungoikuak gixon egin gaitu, ta jauntxu orrek abere egin gura gaitube guztijok
Bermeo´n euren azpijan ixil-ixilik egon gura ezebenei, al eben leku guztijetatik ekiten eutsen galtzeko edo min emoteko. Al ba´eben ogija irabazten eban lekutik kendu, bixi zan etxetik alde-eragin, saltzalle edo denderurari bere bezerija Irritu, al eben guztija.
Bermiotarrak gogor egiten eutsoen jauntxuen morroyeri, ta burruka itxala erabilli eben. Urte askotan iraun eban burruka orrek, jauntxubek goyak arrapauta eukezalako
Alan ta guzti be, goyan artuta euki arren be, jauntxuok, eratzi ebazan lurrera Bermeo´ko errijak; jauntxuben morroyak azpijan gelditu ziran.
Orain, jauntxubak albo-bide bat artuta barriro arrapau gura dabez azpijan bermiotarrak. Aurreikara ezin dabenian alboikara sartu gura jakez.
Baña atzo etorri ziran izparretatik ataraten da bermiotarrak eztagozala albora begira, ernai ta zur dagozala, jauntxuben usaña jauntxuben sunda gazitua eldu yakela surretara, ta uste dogu ebagiko dautsela jauntxu sanitaria orain artu gura daben albo-bidia.
Ekin or gixonak, etzagijezala barriro arrapau, bai-dakixube lendik be zelakuak diran eurok eta.
Ixan zaiteze gixonak, ixan zaiteza zeuben buruben jabe, ixan zaiteza azke edo libreak.
Esan egijozube jauntxu aberatz orrei gixonen jabe ixatia Jaungoikuari bakarrik yagokola, ez eurai diru asko euki arren.
Doyazala antelen baten Gernika´ra edo illako bigarren igandian Basurto´ko landara, ta antxe erosi dagijezala zenbat gura idi, bei, zekor, ta txarri. Orixe bat dala aberatzak egn leikena bere dirubaz, Jauna´ren bidetik urten barik”
Astebete osterako, martxoaren 1eko alean, gai berdinari ekiten eutson egunkariak:
“Orain artien ikusi dozube jauntxu-pian zelan erabili gaituezan; eta barriro orain, ostera bere gura dabe Bermio geratu deitela len baño txarrago? Nondik sortu dira iñuzente eta gozekil barrijok, gurarik euren pian eukiko dabela Bermioko errija? Eta Gandarias´en kontura egingo dabela zorrua edo opilla! Zelango muskarrak dotaz onek!
Neu banitzake agindupeko jauntxuba, eta nai doten guztija egitekua, imingo neukez onek iñuzente gosekillok jitanu modura: bakotza otzo andi banagaz, Panderoa joten kalerik kale, ezer batuten badaube ogija jateko; eztabelako merezidu bizi ixateko beste biar modurik
Eztaritxozube ola, neure Bermeotar maitiak?
Nortzuk ziren “iñuzente gosekillok”?
Jeltzaleen ikuspuntutik, Gandariasek Gernikako eskualde osoan burutzen zuen jauntxo-aldraren aldeko jarduna egiten ari zirenak. EAJtik ihes egindakoak euren artean. Horrela salatzen zuen Tala-Goitxi ezizenarekin Euzkadi egunkarian idazten zuen batek, bermeotarrei zuhur eta arreta handiz jokatzeko eskatzen zien bitartean.
“Desde el mismo campo nuestro, brotan otros caciquillos, entregados al señor Gandarias, tratando de imponerse al pueblo. Al que escribe estas líneas nada le extraña lo que acaece, pues de antiguo la casa de los señores Uranga ha sido una agencia del señor Gandarias. Esos señores Uranga han procurado siempre combatir al señor Elorrieta, para ocupar ellos su jefatura, en esta villa; y conseguida su derrota procuran ahora a todo trance, que el partido de arriba esté a sus órdenes […] El juego este de presentar al señor Nardiz como candidato, es clarísimo; pues no es de ahora solamente; ya lo intentaron lo mismo en las elecciones generales últimas, pero no les resultó bien en aquel entonces porque se dio la voz de alerta y el pueblo comprendió, clarísimamente, el pastel que se estaba fabricando en cierto horno. Ahora repiten el pastel, pero con más franqueza: abiertamente, los señores comprometidos, en aquel tiempo, se han declarado caciquistas. Y para trastornar a los de arriba le presentan de candidato a un señor que tiene simpatías en esta villa. Mas no por él, sino porque así conviene por ahora […] Mas no les vale; el pueblo se ha percatado del enjuague y el pueblo bermeano no se vende, ni por favores, ni por el dinero. El bermeano es hombre de convicciones y no se muda al capricho de ciertos caciquistas. Sobre todo el pescador es hombre sano en ideas y no se fija en personas, así sean éstas las que sean”.
Euskaraz ere egiten zuen salaketa, jakina:
“Nortzuk dira onek morroiok? Ganorabako iñuzente gozekillak? Esan degiskula El Pueblo Vasco-k euren ixenak. Ba, emen gustijok alkar ezagututen dogu; da ondo dakiguz zentizuk diran zorrurako edo opillarako, koko ta sakelak eta abar bete gurarik dabilzenak; ibili diran, ibilten diran, eta dabiltzan: batian Bera, bestian Gora, eta orain erdiko okerretan; aregiñun katoliku, atzo Bizkaitarr Abertzale, gaur kontzerbadore liberal, bijar errepublikanu, eta gero biarbada izango dira onek oiplla eurentzat egiteko, poz pozik Anarkista edo geijago. Edozer dira onek, euren Koldo ta sakelak eta sabelak beteteko”
Testuinguru honetan, jeltzale izandako nardiztarrak, Bermeoko EAJren kontrako idazkia argitaratu zuten prentsan, hauek, urte asko eta askotan, Elorrieta jauntxoaren aginpekoa izan zen Teodoro Bidaetxea alde agertu zirelako. Ziztu bizian erantzun zien Ispizuak 1913ko abuztuko Euskadi egunkariaren ale batean. Ilunak argituz eta gauzak euren lekuan jarriaz. Lerro horietan ikusten da bbeste inon baino argiago Ispizuak eztabaidarako zeukan dohea:
“En el periódico de su digna dirección y número correspondiente al día 17 de los que cursan, leo haberse remitido por algunos de los concejales del Ayuntamiento de Bermeo, al señor gobernador civil de la provincia, un telegrama de protesta de la toma de posesión de la Alcaldía por D. Teodoro de Bidaetxea.
Esta protesta suya, es decir, la de los concejales del Ayuntamiento de Bermeo, parece peligrosísima, sobre todo si va acompañada de rebeldía y formulada a nombre de una mayoría ficticia, de una mayoría usurpada con todas las agravantes de la desaprensión y del cinismo más incalificable, e imposible, por lo mismo, de ser suscrita por los que de veraces y amigos de las vías legales se precian. Pero aparte de esto, que a los nacionalistas de Bermeo ni nos va ni nos viene lo más mínimo, por lo mismo que el protestado es de reconocida historia liberal, y los protestantes son… los que ellos se sabrán que son, si es que ellos mismos lo saben, hácese en aquel telegrama, entre otras afirmaciones falsísimas, una que es la más supina y descocada de todas.
Afírmase que los elementos nacionalistas de Bermeo hemos hecho objeto de expresiones de simpatía y entusiasmo al señor Bidaetxea al posesionarse este señor de la Alcaldía, porque parece (dice el telegrama) se ha ofrecido a acceder (el Sr. Bidaetxea) a determinadas peticiones que el alcalde accidental no accedió, por creerlas convenientes para el vecindario en general…
Afirmación es esta que, en su conjunto y en su detalle, resulta injuriosa y deprimente no sólo para el Sr. Bidaetxea, sino que también para el partido nacionalista vasco de Bermeo, por cuyo buen nombre y mejor reputación me obliga a velar estrechamente el cargo de presidente de la Junta municipal de dicho partido, que, contra todo merecimiento mío, ejerzo desde la por todos sentida defunción de mi excelente amigo y dignísimo antecesor en aquél honroso puesto, D. Pedro de Ortube.Por lo cual apelo a la caballerosidad de usted, señor director, para que se sirva distinguirseme dando publicidad a la siguiente justa y breve RECTIFICACIÓN
No es cierto que los autores del telegrama de protesta constituyan la mayoría del Ayuntamiento de Bermeo. No hay, por lo menos por ahora, tal mayoría; y si no, cítense nombres y apellidos de los concejales en número de nueve, o cuando menos de ocho, que son los que en el ayuntamiento de Bermeo se necesitan para hacer mayoría.
Tampoco lo es que los elementos nacionalistas bermeanos promovieran anteriormente alborotos contra el nombramiento del alcalde propietario Sr Bidaetxea. Los que en la Atalaya predicaron por entonces contra tal nombramiento, fueron, como todo el mundo lo sabe, los señores Ojinaga y Orbeta, de cuya filiación política darán testimonio contundente la conducta observada por ellos en la pasada elección de don Alvaro de Nardiz y su íntima amistad con el diputado a Cortes por este distrito, Don Juan Tomás de Gandarias.
Ni es cierto que al Sr. Bidaetxea le hayan hecho los nacionalistas objeto de expresiones de simpatía y entusiasmo. Los que se lo han hecho han sido otros; pero más especialmente las viudas de los náufragos y todo el comercio de esta villa, que no querían pasar, las unas sin el inmediato reparto de los socorros de la caridad pública y los otros, sin la celebración de las fiestas vascas ofrecida por los nacionalistas y negadas por el alcalde accidental.
Y mucho menos lo es, que el esto final haya podido ser porque parezca que el señor Bidaetxea se haya ofrecido a acceder a determinadas peticiones que el alcalde accidental no concedió, por no creerlas convenientes para el vecindario en general. Ni el señor Bidaetxea ni ninguno de sus amigos nos ha ofrecido nada, directa ni indirectamente.
De todo lo rectificado, lo único que pudiera pasar como admisible es que, en los anteriores alborotos, los hoy protestantes se hicieran pasar por elementos nacionalistas, causando con ese ropaje, que hoy que son conocidos, nadie les consentiría vestir, sufrimiento y vejaciones a no pocos de infelices nacionalistas de verdad y de integridad, que no han recibido aún por ello ni siquiera una pequeña recompensa moral, y menos todavía material, que sabido es que esos no saber darla.
También pudiera pasar como admisible que las actuales explosiones de simpatía y entusiasmo hayan sido la corona de galardón que, con sus infinitos desaciertos, se ha labrado la titulada mayoría del Ayuntamiento en su labor de cuatro meses de procacidades gubernativas y administrativas, cuatro meses de plazo efímero, en el que sin experiencia propia no se podría creer gobierno más concitador de enemistades que el que en Bermeo hemos padecido con sana y cristiana virtud.
El triunfo y las explosiones de entusiasmo al señor Bidaetxea se lo han dado los mismos que ahora protestan y se los han dado con su incalificable inepcia.
Y si no, pregúntese sobre ello a las infelices viudas de los náufragos,cuyas legítimas instancias han sido holladas y ultrajada y pregúntese a los comerciantes todos de esta sufrida, sí, pero, llegada la ocasión, también viril villa, que no se avenían ni se avienen a renunciar a los pingües beneficios que a los pueblos donde se celebran reportan las fiestas vascas organizadas por el PNV, y a cuyos comerciantes y viudas se ha descontentado, se les ha sacado de paciencia, haciéndole desbordar y barrer, en su impetuosa corriente, a los administradores sin aptitud, a la vez que tiranuelos ensoberbecidos”.
Egun batzuk geroago, beste gutun bat argitaratzen zuen Euzkadi egunkarian. Oraingoan ere, Bermeoko Jauregizar, Zabala, Garai, Ojinaga, Ukiza eta Bildosola zinegotziekin eztabaida sutsuan:
“…como enemigo que soy de las campañas basureras y por lo que a mi mismo me debo, pondré un cuidado muy especial en no sacar a relucir a la luz del sol, nada de lo mucho hediondo que los escobones de la maledicencia bermeana arrojan estos mismos días al lupanar de las marismas del primer puerto pesquero de la costa cantábrica; y en su lugar haré advertir, tan sólo, que cuanto en mi anterior afirmé, ha quedado todavía más enhiesto y robusto que antes, después de la batida que ha sufrido el escrito de los concejales Jauregizar y demás componentes de la de por mis alegres convecinos llamada camarilla nardizista.
Porque debo advertir que en mi Remitido, inserto el día 19, decía yo que la protesta causada en telegrama despachado para el señor gobernador civil, por algunos de los concejales del Ayuntamiento de Bermeo, contra la vuelta del señor Bidaetxea a la alcaldía, parecía peligrosísima, máxime si iba revestida de rebeldía y formulada a nombre de una mayoría ficticia.
Y esto que entonces decía, y que ahora vuelvo a decir por segunda y tercera vez, no ha sido desmentido ni en un ápice, sino que en lo referente a que la protesta parecía peligrosisima, especialmente si había rebelión, ha sido sellado con el sello del silencio de los cementerios y lo de que los protestantes se asumía en su telegrama una mayoría concejil ficticia y usurpada, confirmado con la muy elocuente circunstancia de que el escrito de contestación al mío haya sido suscrito únicamente por seis.
¡Y esto sí que ni en su primera ni en su segunda parte admite apelación ni siquiera al testimonio de las personas ante quienes los protestantes tienen la avilantez de hacerlo; es decir, ni ante las personas honradas; porque, afortunadamente, estas, en su delicada y veraz conciencia, se suelen creer quedar desdoradas si se las invoca para que presten testimonios falsos!
Decía yo, además, el día 19, que no era cierto que los elementos nacionalistas de Bermeo hubiésemos hecho objeto de explosiones de simpatía y de entusiasmo al señor Bidaetxea (y conste, para lo que convenga, que esto de las explosiones de simpatía y entusiasmo, hablando de la vuelta del señor Bidaetxea, es de la exclusiva pertenencia de los protestantes, testigos en este caso como se deja apreciar, de mayor excepción) y que tampoco era cierto que dicho señor nos hubiera ofrecido nada, absolutamente nada.
Perfectamente sé que en asuntos de esta naturaleza no les es fácil a los contrarios aducir pruebas concluyentes é indubitadas por lo mismo que se preparan y se ultiman los asuntos de aquella índole en el secreto de la soledad y de la reserva más escrupulosa; más también sé que antes de lanzar al público una difamación de las lanzadas contra el señor Bidaetxea y contra los nacionalistas bermeanos, débense poseer cierto indicios o barruntos de que lo que se arirma es verdad de verdad, y en otro caso, mutis.
¿Qué indicios o conjeturas tienen, pues, los contrarios, de los ofrecimientos del señor Bidaetxea alos nacionalistas? Díganlo ellos mismos, para lo que léase el Remitido a que contesto. Para nadie es un misterio, dice, que desde las últimas elecciones de diputados provincias en los bizkaitarras (que, según parece les repugna a los firmantes del Remitido llamarnos euzkotarras o nacionalistas, bien pudieran habernos llamado bermiotarras) unidos al grupo de Elorrieta, trabajaron en contra del bermeano Don Alvaro Nárdiz, ni un solo día han dejado de laborar contra determinadas personas…
¡Esto sí que tiene gracia beatífica, sólo que la beatífica del libro de los niños! Pues si en las postreras elecciones hubiéramos los nacionalista ido unidos al grupo del señor Elorrieta (adrede subrayo lo del señor, por lo mismo que en el Remitido contrario quedó omitido, sin duda, para sin despilfarros, poder llamar don al diputado provincial señor Nárdiz), yo aseguro, por mi honrada palabra, que el señor Nardiz y todos los nardizistas bermeanos se salieron de este su pueblo corridos, y como avergonzados, o hacia el mar, que, como se traga lo mundo, se traga lo inmundo, o hacia el tranvía que la Compañía ferroviaria de Amorebieta a Pedernales nos regala y el que si no corre más, es porque se entretiene en el camino, riéndose a mandíbula batiente de las infinitas gracias beatíficas de ciertos humorísticos varones.
El segundo de los indicios que se emplean es de lo que causarían la hilaridad de los atunes de Izaro y de los habitantes de las orillas del Senegal, si es que los unos y los otros lo conocieran. Y es que el señor Bidaetxea ha sido invitado por los bizkaitarras para que volviera a la Alcaldía. Y nada más falso ni ridículo.
Lo sucedido es que los elorrietistas, con la sagacidad que poseen, pulsando la opinión ante el completo fracaso de los concejales protestantes, hánse persuadido de que ocasión mejor para la rehabilitación suya y del señor Bidaetxea no se les presentaría; y la han sabido aprovechar maravillosamente, poniendo para ello en moviendo a los suyos y a los no suyos pero más principalmente a los comerciantes e industriales de la localidad, quienes no se resignaban y con razón a la idea de no lucrarse con la fiesta nacionalista, negada por los fracasados. Esto es todo.
Dícenme, además, los concejales nardizistas, a quienes yo creería llamarles más adecuadamente con el apelativo de gandaristas, una contradicción patente y manifiesta: porque ahora no son los nacionalistas los inviantes, sino que lo es un emisario del señor Bidaetxea, quien acude a la recluta de concejales nacionalistas de los cuales uno, según la versión de los del Remitido a que contesto, requiere el consentimiento expreso de la autoridad local de su partido para acompañar a la Alcaldía al señor Bidaetxea.
Arreglen primero esta contradicción los autores de la misma y, entretanto, dejo consignado que el deseo del señor Bidaetxea de que le acompañarán algunos delos concejales nacionalistas bien pudo haber obedecido, entre otras cosas, a su justo interés en rodease del posible desagravio de todos los elementos populares, al volver a los puestos que hacía más de un año abandonó. Quiere decirse que, con buen tacto político, él o sus emisarios, buscaban una manifestación popular, una manifestación que les asegurara la voluntad del vecindario. Consiguiéndolo pero sin claudicaciones y ocúpense de ello los protestantes. Termino por hoy, por no hacerme pesado.
Ikusten denez, Ispizuari ez zitzaion hitzik falta bere ikuspuntuak defendatzeko orduan.
Baina azkenez, hirugarren gutun argitaratu zuen egunkari berean -bizia eta erasokorra hau ere- Isidro Orbetaren “inozokeriei erantzunez”. Izan ere horixe da idazkiaren izenburua: “Contestación a las tonterías del señor Orbeta”. Hauxe zen, seguru asko, hiruretatik garrantzitsuena. Hona hemen bere lerroetako batzuk:
“Los señores Urkiza, Jauregizar, Ojinaga y demás compañeros se callaron, como muertos; mas ahora sale al estadio de la prensa D. Isidro Orbeta, pluma en ristre, a la manera que Don Quijote y que, como el mismo señor fantástico, ha de quedar pronto duermes. En los escritos míos publicados en Euzkadi para responder a los señores arriba nombrados, ya les indiqué que contaran la mayoría del Ayuntamiento,con la que protestaron ante el señor gobernador por la toma de posesión del Sr. Bidaetxea, de la Alcaldía; mas, a esto nada contestaron y nadie es en Bermeo tan lerdo que no haya visto en los comunicados de los dichos señores la mano oculta del Sr. Orbeta. Este señor sale ahora á la palestra y á la manera de fresco de repuesto, cuando es él el autor de los dichos escritos, aunque firmados por los Sres. Urkiza, Jaureguizar, Oxinaga, etcétera.
Veamos lo que nos dice el laborioso é infatigable Sr. Orbeta, hombre preclaro en los partos del comercio é industria eléctrica ¡Qué modesto es usted, Sr. Orbeta! ¿Con que dice usted que habló en público, pero no con la grandilocuencia que el que esto escribe? Eso equivale á expresar que es usted un orador de tomo y lomo y de otras tonterías. Yo, Sr. Orbeta, siempre he sido franco en mis ideales [...] Mas, querido lector, ahora verás cómo se lanzó a la tribuna de la Atalaya el grandilocuente y afamado orador Sr. Orbeta, en aquel tiempo de marras.
Dice el infatigable orador Sr. Orbeta que “al llegar á la Atalaya, acompañado de algunos señores periodistas (¡qué rubor!) vimos (dice él) que la tribuna estaba vacía (pero, Sr. Orbeta, ¿qué retentiva tiene usted? Si allí no hubo tribuna; allí sólo hubo una mesita, al parecer, de zapatero), y los oradores que debían dirigirse al público (este Sr. Orbe cree que todos somos oradores) se habían esfumado… ó estaban escondidos. (Ten paciencia, lector, para oírle al gran orador Sr. Orbeta, a pesar de sus trolas) Entonces, sin poder evitarlo (¿quién le empujaría?) y más bien conducido por tanto capitán araña, ocupé (¡expectación!) el sitio que no tuvieron los organizadores del acto valor para ocupar”
¡Ya se necesita tupé para escribir estas falsedades en El Pueblo Vasco del 31 pasado! ¡Nada, nada, Sr. Orbeta, que es usted un ente puramente fantástico! Lo contrario de lo que usted, es la verdad real ¿Entiende usted, Sr. Orbeta? Y se lo demostrará a usted, de pe a pa.
Además de lo que hemos copiado, continúa el Sr. Orbeta con las mismas soflamas y lucubraciones, pero no le vale; le probaré cómo entonces, y aun ahora, se halla metido enpapel muy primario en los liltigios del pueblo bermeano. Dígame, señor Orbeta, grandilocuente orador de la tribuna de zapatero: ¿quiénes presentaron la solicitud al alcalde para alcanzar licencia para celebrar el mitin y la manifestación, pidiendo la destitución del Sr. Bidaetxea? ¿No fue usted uno de los firmantes? ¿Negará usted lo que afirmó? Todavía le diré más al Sr Orbeta, orador de fama universal: ¿Recuerda el Sr Orbeta quiénes presentaron otra instancia al señor alcalde interino Sr. Urkiza, para que las conclusiones del mitin y manifestación fueran elevadas al señor ministro de la Gobernación? ¿Negará usted que firmó? ¿A que no se atreve? Otro botón de demostración: ¿Quién presidió el banquete otorgado en honor de los periodistas que asistieron al mitin? [..]
Pero continuemos respondiéndole al señor orador. Dice que hay nacionalistas recompensados… ¡Vaya verdad de Perogrullo! Lo que usted tiene que probar es que cobran sin trabajar y esto no será usted tan listo que lo pruebe ¡Lo que no dirá el Sr Orbeta!: dice que hemos recibido los sufragios de los suyos ¿Pero cuántos son ustedes? ¿Ya llegan ustedes á media docena? Los pocos pobres pescadores que les siguen a ustedes pronto se desengañarán y se cansarán de ustedes. Además, algunos de ellos poseen el fuego del Ideal en sus corazones y este fuego abrasará los lazos que les unen á ustedes y volverán pronto a su antiguo Ideal. Ya verán ustedes en las próximas elecciones municipales ¡Buen pelo se ha echado el señor Gandarias con arrimarse a ustedes!
Y usted juzga (insistiendo en lo mismo) que los señores concejales que están de su lado hubieran llegado, jamás, a los umbrales de la Casa de la villa si no es por el apoyo de los nacionalistas? ¡No tenían mal acuerdo! Ustedes con nosotros, han sido algo; más diré: han sido ustedes los que han sabido aprovecharse de nuestro poder; pero separados de nosotros ¿qué son ustedes? ¡Nada y nada!
Que conste para siempre, que sin los nacionalistas nadie puede en Bermeo nada. Absolutamente nada. Se ha demostrado con los hechos antes y ahora.
Y Sr. Orbeta, para terminar, un consejo: lo mejor que pueden ustedes hacer es callarse, porque, como hombres públicos, sus amigos han sido torpes, muy torpes, y ahora es tarde para que se corrijan ustedes; el tiempo, la ocasión, pasaron y no vuelven. Como particulares amigos y como políticos somos adversarios, se han apartado ustedes del Ideal que simulaban amar, entre ustedes y nosotros no cabe más inteligencia. Quedan rotas las treguas y las relaciones políticas”
Modu argi eta ulerkorrean idazten ditu Ispizuak bere arrazoibideak eta argudio erasokorrak. Ironiari ere, ikusten denez, hainbat keinu egiten dio. Sarkasmo zorrotza Orbetari gauzak argi eta garbi esateko.
EAE-ANVko fundatzailea, hautagaia eta Bermeoko zinegotzia
Ez dakigu Primo de Riberaren agintaldian zernolako harremanak eta bilakaera politkoa izan zuen Ispizuak. Gauza ezaguna da, ordea, beste zenbaitek bezalaxe, mendearen haseratik Bermeoko eta Bizkaiko EAJren baitan lan eskerga eta neurtezina egin zuen arren, 1930 urtean, San Andresko Manifestua sinatu zuela Ispizuak, eta handik denbora gutxira EAE-ANV alderdiaren fundatzaileen artean agertu zela.
Dikaturaren ilunpetik, bada, EAEk ordezkatzen zuen abertzaletasun laikoari lotuta atera zen Ispizua.
Hurrengo urtean, apirilaren 12an zehatzago esateko, udal hauteskundeetara aurkeztu zen -Bermeon, jakina- EAE-ANVren zerrendetan. Bermeoko EAEk, aipatzeko moduko emaitzak lortu zituen haustekunde haietan; batez ere kontuan hartzen bada, alderdi berria zela eta ibilbide motzekoa. Hemeretzi zinegotzitik, bi lortu zituen: Gonzalo Nardiz eta Kosme Ibarluzea. Ispizua, ikusten denez, ez hautatua izan.
Baina EAEkoek ez zeuden pozik lortutako emaitzarekin eta hauteskundeak errepikatzea eskatu zuten. Korporazioa ez omen zen legez eratu, hauteskundeetan, besteak beste, zuzendu gabeko zenbait akats egin zelako. Hori zen, funtsean, euren kexua: hauteskundeetan egindako akatsak, larriak zirela oso, eta horiek zuzentzeko bide bakarra, urnak berriro zabaltzea zela.
Datu eta arrazoibide horiek batu, eta salaketa bat aurkeztu zuten gobernadorearen aurrean. Baita honek onartu ere, Bermeoko hiri osatzen zuten hiru barrutietatik, bitan hauteskunde berriak deitu behar zirela aginduz. Erabaki horrek, izugarrizko haserrea sortu zuen EAJko alkate eta zinegotziengan, argi ikusten zutelako, aurkeztutako salaketaren atzean, laguna zuten gobernadore zibilaren laguntzaz baliatzeko gogoa zegoela, udalean lortu zuten emaitza hobetzeko asmoz.
Hauteskunde berriak, maiatzaren 31an egin ziren. Eta EAEkoak, irabazten atera ziren. Hauteskunde hauetan ez zen dinastikoen zerrendarik aurkeztu. Haatik, apirilaren 12ko hauteskundeetan, monarkikoek lortu zituztez lau zinegotziak, EAJren, EAEren ete Errepublikazaleen artean banatu ziren. Bat jeltzaleentzat, beste bat errepublikanoentzat eta bi EAErentzat. Oraingoan, bai, zinegotzi atera zen Ispizua. Eta berarekin batera, Gonzalo Nardiz, Julian Asteinza eta Eugenio Letona.
Bermeoko korporazioak, etenaldi larriak jasan zituen II Errepublian zehar, Madrilgo gobernuak eta Bizkaiko gobernadore zibilak udal gobernuaren jarrera abertzale hertzekoia zigortu nahi izan zutelako. Etenaldi horiek, tentsio politiko nabarmenaren baitan gauzatzen dira. Eta eztabaida horietan, Ispizuak ez dauka presentzia nabarmenik. EAEren protagonismoa alderdikide gazteen eskuetan baitzegoen, Gonzalo Nardizen eskuetan batik bat. Izan ere, Errepublika etorri zenean, edadeko gizona zen Ispizua; hirurogei urtetik gorakoa. Eta esperientzia bazuen arren -luzea eta sakona, ganera- kemena falta zitzaion jardun politikoan aurretik ibiltzeko.
Geroztik gaixotu egin zen eta poliki-poliki bere burua politikatik baztertzen joan zen.
1936ko abenduaren 17ko udalbatzan, udal hauteskundeak izan zirenetik -1931an- zinegotzien artean sortutako huts edo bakanteak betetzea erabakitzen da. Horien artean Ispizuaren postua zegoen. ANVko zinegotzien artean bi zeuden herritik kanpoan ala geixorik. Ispizuari buruz esaten da: “…se halla incapacitado por una larga enfermedad que le obligó a ausentarse a otra localidad hace varios años para recobrar su salud”. Ez dakigu zehatz-mehatz noiz utzi zuen Bermeo, baina gerrate zibila etorri zenean kanpoan bizi zela diosku akta honek “hace varios años”.
Itxura guztien arabera, bere seme osagilearekin bizi izan zen garai honetan.
Semea, Jose Maria, osagilea zen. Mallabian egin zituen bere lehen mediku-lanak eta 1946ko otsailean, Azkoitiara mugitu zen. Hemen, berrogei urtetan jardun izan zen medikuntzan, 1984 urtean hil zen arte.
Jesus Maria Begiristainek, azkoitiar ospetsuen memoriarekin duelal urte batzuk idatzi zuen liburuxkan -Recordando. Gogoratuz- berba hauek esaten dira Jose Maria Ispizuari buruz:
“Bizkaiko Bermeon jaioa, berrogei urtean egon zan sendagille Azkoitiako errian. Eta egia esan bear da, leiala eta saiatua izan zala danak diote.
1946 etorri zan Azkoitira. Danen laguna izan zan, benetan gizona eta besten arasoekiñ arduratzen zana.
Ordu guztietan eta leku guztietara irixten zan.
Bere gorputza Zumarragara eramana izan zan”
Horrela ulertzen da Jose Manuel ere Azkoitian, 1949ko martxoaren 8an hil izana. Izan ere, hirurogeita hemeretzi urtez zeuzkan heriotzak harrapatu zuen egunean. Lau egun bakar-bakarrik falta zitzaizkion laurogei urte betetzeko.
Tagged: Bermeo, EAJ-PNV
