Basterretxea-Zaldibartarren sendia
Alderdi Jeltzalearen eskutik goi-goi mailako erantzukizun eta kargu politikoetara helduko zen Frantzisko Basterretxea Zadibar, Bermeon sortu zen 1887ko uztailaren 18an. Handik lau egunetara bateatu zuten -Madalen egunean, alegia- Santa Eufemiako eleizean, Francisco Vicente izenarekin.
Gurasoak, Jose Leoncio Basterretxea Etxebarria bermeotarra eta Tomasa Zaldibar Díaz de Mendibil otxandiotarra, Otxandioko Santa Marina eleizean ezkondu ziren 1881ko urriaren 15ean.
![Frantzisko Basterretxea Zaldibar jeltzale bermeotarra.]()
Frantzisko Basterretxea Zaldibar jeltzale bermeotarra.
Bost neba-arrebatik bigarrena izan zen Frantzisko. Zaharrena, Domingo Jesus, Markinan jaio zen, 1882ko abuztuaren 6an. Gainontzeko guztiak, ordea, bermeoko seme-alabak izan ziren: Restituto (1890) Aurea (1892) eta denen artetik gazteena zen Florentzio (1894). Azken honek ere, ikusiko dugunez, jardun politiko nabarmena izango zuen EAJren baitan: Bermeoko zinegotzia -eta alkatea- izan zen II Errepublikako urte nahastuak bezain iztilutsuetan.
Domingo eta Restituto ez ziren adin-nagusitasunera heldu. Azken hau, Bermeon hil zen 1890ko uztailaren 12an.
Frantziskoren eraginez abertzaletasun jeltzalea familiaren barruan nahiko goiz erne zen arren, Karlista sutsua izan zuten aita. XIX mendearen bukaeran, Bermeoko Círculo Carlista-ko presidentea zen Jose Leoncio eta barne eztabaida borobila sortu zuen bere kideekin, karguan irauteko epea agortuta zuen arren, karlisten burua izaten jarraitu nahi zuelako. Abertzaletasunaren hasera-haserako denbora haietan maiz-sarri gertatzen zen karlista izandakoak jeltzale izateko urratsa ematearena. Sabin Aranaren lehen orduko jarraitzaileen artean, pila bat zeuden -Bermeon eta Bermeotik kanpo- JELaren doktrina besarkatu aurretik, karlista izandakoak.
Baina Jose Leoncio Basterretxeak ez zuen horrelako urratsik eman. Ez zuen inoiz karlismoa bazterrean utzi eta jeltzalea izatera igaro. Aitzitik, tradizionalismoari eutsiz eta abertzaletasunaren kontra jardun zen beti. 1899ko udal hauteskundeetan, esate baterako, herriko liberalekin bat egitea erabaki zuen bizkaitarren kontra indar gehiagorekin ekiteko. Bultzada horrek eraginda, karlista eta liberalek kandidatura partekatu bat osatu zuten urte hartan. Harrigarria bezain egia. Elkarren arerio politiko nabarmenak ziren karlistak eta liberalak. Denetan eta orduoro muturka ibiltzen diren horietakoak. Baina Bermeon, beste leku batzuetan bezalaxe, abertzaletasunaren kontra jarduteko erraz gainditzen zituzten haserre eta ezin ikusiak.
Kasu honetan, ordea, ba omen zegoen -abertzaletasunaren kontra jarduteari buruzkoez aparteko- arrazoi berezi bat karlista eta liberalak politikoki uztartzeko. Urte haietan Robustiano Elorrieta jauntxoa zen herriko liberalen burua. Jauntxo indartsua zen Elorrieta. Herrian eta herritarrengan eragin-indar handia zeukana. Jauntxo klasikoa. Boteretsua. Eta hain zuzen ere, hor ikusi nahi zuten garaiko jeltzaleek karlisten eta liberalen arteko akordioaren arrazoia: Elorrietak mesede pertsonala egin ahal zion Jose Leoncio Basterretxeari eta horren trukean, Basterretxeak, bere babes politikoa eskaintzen zion Elorrietari, agintean jarraitu dezan.
Tertzadun bat izenordeko kazetariak Euskaltzale aldizkarian esaten zuenaren arabera,
“Karlisten buru egiten dan Basterrechea sama samati oratuta dauko (Elorrietak) bere semeari Zoretxeko empleoren bat emongo deutsala esanda” (“Bermeotik lau berba”,1899ko maiatzaren 9an)
Handik astebete batzuetera (1899ko bagilaren 22an) berriro aipatzen zuen Tertzadun bat-ek Jose Leoncio Basterretxearen buruzagitza eta Elorrieta jautxoarekiko erakusten zuen laguntasuna, geroago eta zaharkituago zegoen Bermeoko karlisten elkartearen baitan:
“¿Badakizu zelanik prozesiñoetan joaten direan lau gizon lepoan santu bat dabela? Bada onelantxe bizi dira Bermeoko lau mutil zar Círculo Catolico-koak, Basterrechea lepoan dabela. Eztiñot ondo. Eurak olanik uste dabe; baia beste bat da lepoan darabilena ¿Nor dala ta nor dala? Amarratza-gaitik eztodala gaur ezer esango esan dot eta ixilik nago”.
Jose Leonciok bazeukan anai bat, Ponciano izenekoa, berarekin bat eginik eta bera bezala, karlismoaren baitan jardun eta Bermeoko Circulo Católico-ko buru egiten zuena. 1913 urtean, elkarte horretako presidentea zen oraindik. Urte horretan bertan, karlisten eta hauteskundeak begi-bistan zeudelarik jeltzaleen artean sortu ziren iztilu eta tentsioen erdian, sinadurarik gabeko orri bat kaleratu zuen norbaitek Bermeon, Circulo Católico-ko buruzagiak ziren Jose Leoncio eta Poncianoren kontra hamaikak eta bi esanez. EAJko UBBeko eta Euzko Gaztedi-ko presidenteek ohar bat argitaratu zuen euren erantzukizuna garbituz. Horrela zioen oharrak:
“Con motivo de la aparición hoja clandestina contra el Centro Católico, la colectividad nacionalista protesta indignada por la vil porquería ofensiva a la moral y al decoro del pueblo. Estimamos la honra de los hermanos Basterretxea y reprobamos se pretenda arrojar su buen nombre al arroyo, para difamarlo. La candidatura nacionalista no necesita medios repugnantes, innobles y de letrina para alcanzar triunfo”
Sendi honen baitan hasi zen Frantzisko. Sendi aberatsean -dirurik ez zitzaien falta- eta Karlismoaren eraginpean.
Batxilergoa amaitu ondoren, medikuntza ikasketak hasi zituen Frantziskok. Osagilea izan nahi zuen, bere aita bezala. Horretarako, Madrilera joan zen 1904 urtean eta Santiago Ramón y Cajal katedran matrikulatu zen. Baina gaixo batek eraginda, ikasketak bazterrean utzi eta etxera itzuli beharrean aurkitu zen. Baina denbora garrenean, ikasteari ekin zion berriro. Oraingoan, ordea, medikuntzaz ahaztu eta Zuzenbidea aukeratu zuen. Santiagon egin zituen Legeen lehenbiziko urteak eta Granadan amaitu zuen karrera. Andoni Astigarragak, hala ere (ikus “Abertzales en la Argentina”, 81. orr), Zaragozan lortu zuela abokadutzarako titulua esaten du.
1920ko ekainaren 25an Fernanda Arzadun Ibarraran-ekin ezkondu zen Bermeoko Santa Maria eleizean. Hamaika urteko aldea zeukaten senar-emazteek. Alde nabarmena, izan ere. Ezteiak ospatu zirenean, 32 urte zeuzkan Frantziskok eta Fernandak, berriz, 21.
Jakingarria da emazteari dagokionez, Frantziskoren bizilaguna, Bermeoko abertzale historikoen katalogo honetan aipatuta dagoen Jose Arzadun Zabalaren alaba izan zela; hots, Sabino Aranaren garaian Bermeoko udaleko idazkaria eta lehen zinegotzi jeltzaleen laguntzaile eraginkorra izan zen gizonaren alaba (ikus “Bermeoko abertzale historikoak (2): Jose Arzadun Zabala, “el jaunchu basoqui”).
Bernardino Garaizar erretore famatua izan zuten ezkontzako abade. Lekukoak, berriz, senarraren aita, emaztearen ama eta beste senditarteko batzuekin batera, Enrike eta Rafael Nardiz, Bermeoko monarkiazale eskumatar ezagunak.
Bikoteak, lau seme-alaba izan zuen. Hiru gizonezko -Nestor, Ibon eta Ander- eta andrazko bat: Libe.
Lehenbiziko urrats politikoak EAJren baitan
Aitaren eta osabaren karlismotasuna gora behera, gazte askoa zela agertu zuen Frantziskok abertzalearen sena eta alderdi jeltzalearen aldeko joera. 1907aren uztailean, oraindik ere hogei urte bete gabe zegoelarik, Sabin Aranaren omenez Sukarrietan antolatu zen ekitaldian parte hartzeko izena eman zuen Bermeoko beste hamaika jeltzalekin batera; denak, jakina, bera baino zaharragoak eta lehen orduko abertzaleak, hala nola, Benantzio Goitia, Jose Manuel Ispizua, Amali Uranga edota Tomas Arana. Denak, ikusten denez, Bermeoko abertzale historikoen zerrenda honetan aztertuta dauzkagunak. Izan ere, Bermeoko Eusko Gastedi edo Juventud Vasca elkartea sortzeko lanetan murgilduta zegoen Basterretxea garai hartan eta berak sinatutako idazkian, zera eskatzen zion Sukarrietako ekitaldiaren antolatzaileari:
“hallándose en esta villa próximo a constituirse una Juventud Vasco y que sin tener aprobado su reglamento quiere acudir al homenage al Gran Vasco Sabino Arana Goiri, deseamos nos envíe el diseño de la Bandera que corresponde a esta Juventud, para poder bordar para dicho día y saber el número que le corresponde”
Horiek izan ziren bere aurreneko urrats politikoak. Harrez gero, EAJko bazkidea eta militante eraginkorra izaten jarraituko zuen urte asko eta askotarako. 1911ko abenduan, Bermeoko UBBeko idazkari gisa sinatzen du, Jose Manuel Ispizua lehendakariari Bizkaiko hirurteko asanbladan aurkeztu ahal izateko ematen zaion egiaztagirian.
![1911an, Jose Manuel Ispizua Bermeoko UBBeko lehendakaria zela, idazkari gisa jarri zuen sinadura]()
1911an, Jose Manuel Ispizua Bermeoko UBBeko lehendakaria zela, idazkari gisa sinatu zuen izkribu bat.
1912an, berriz, ekitaldi politiko garrantzitsu batean ikusten dugu. 1911ko udal hauteskundeetan, jauntxoen kontrako kandidatura gertatu zen irabazle; alegia, jeltzaleek, katoliko eta eskumako beste talde batzuekin batera osatutako kandidatura. Baina garai haietan, Errege Aginduz izendatzen ziren alkateak. Eta Gobernuak, jakina, bere ildo politikoko zinegotziak izendatu ohi zituen alkatetzarako. Bermeon ere horixe berori gertatu zen 1911ko hauteskundeetan. Jauntxoen kontrako kandidaturak irabazi zuen arren, galtzaileen kandidaturako Teodoro Vidaechea izendatu zuen Gobernuak alkaterako. Hori dela eta, protesta ekitaldiak antolatu ziren Bermeon. 1912ko urtarrilean, Gobernuaren erabakiaren kontra zeudenak mitin bat egin zuten talan eta Franzisko Basterretxeak hitz egin zuen bertan jeltzaleen izenean. Are gehiago, Basterretxeak, Gobernuko Presidenteari zuzenduriko idazki bat sinatu zuen, batzordeko besteekin batera, adierazteko “su profundo desagrado por no habérsele atendido su justa petición de concederle un Alcalde popular” eta alkate berria izendatu dezala eskatuz; alegia, “un Alcalde del seno de la mayoría del Ayuntamiento”.
Urte honetan bertan, Euzkadi egunkari berriaren obligazioak eskaintzen zaizkie EAJko bazkideei eta Basterretxeak 200 pezetatako baloreak erosten ditu. Herriko jeltzaleen artean bete-betean murgilduta zegoen dagoeneko.
Bermeoko udaleko zinegotzia
Lau urte beranduago, 1915ko udal haustekundeetan, EAJren zerrendetan aurkezten da Basterretxea eta Bermeoko zinegotzi aukeratzen dute herritarrak. Zehatzago esanez, “Villa” barrutian aurkeztu zen eta 268 bozka lortu zituen. Bere lehiakide zuzenak, Ramon Ojinaga nardiztarrak, 164 baino ez zituen eskuratu.
Sasoiko legeak agintzen zuen moduan, lau urte egiten ditu Basterretxeak udalean: 1915tik 1919ra bitartekoak. Azkenengoko biak, ganera, alkate abertzalearekin; Bermeok izan zuen lehenbiziko alkate abertzalearekin: Jose Manuel Ispizua Larraurirekin (ikus “Bermeoko abertzale historikoak (6): Jose Manuel Ispizua Larrauri, Bermeoko lehen alkate jeltzalea“). Legealdi horretan, hirugarren alkateorde izendatu zuten Basterretxea. Horrez ganera, Gobernazioko eta Irakaskuntzako batzordeetako presidentea izan zen eta hiru batzordeko kide: Ogasun, Musika eta Subsistencias batzordeetakoak hain zuzen. Ongintza edo Benenficenciako Juntan ere behin-betirako kide izendatu zuten. Baina Basterretxeak uko egin zion izendapenari, argi eta garbi esanez ez zituela gustoso behin-betirako izendapenak:
“Señor Basterrechea sincera su actitud negativa a asistir a la primera reunión que la Junta local de Beneficencia ha celebrado después que en sesión del primero de los cursantes fue elegido el mismo para vocal vitalicio de dicha Junta, para lo cual hace recordar que repugnándole la vitalicidad del cargo, manifestó, al ser designado, que si lo aceptaba, era únicamente para trabajar en el seno de la Junta por la temporalidad, provocando la correspondiente votación, votación que entiende no daría hoy el resultado que quiere; razón por la cual se ha abstenido y espera abstenerse de asistir a las asambleas de la Junta hasta ocasión más propicia”
Gobernazioko batzordeko presidentea izaki, berari suertatu zitzaion Robustiano Elorrieta osagilearen inkonpatibilitatea aldarrikatzea, zoro-etxeko medikuaz ganera, herriko mediku titularraren lanpostuan jardun ahal izateko.1885ko abenduaren 21eko legeak ezartzen zuen inkonpatibilitate hori. Hala ere, urteak joan eta urteak etorri, hain denbora-epe luzean, Elorrietak ez omen zuen oztoporik aurkitu bi lanpostuetan aritzeko eta biengatik ordainsaria jasotzeko.
Gogora dezagun Elorrieta herriko jauntxo liberala izan zela XIX mendearen bukaeratik XX mendearen hasierara bitarteko urteetan; eta garaiko jauntxoekin gertatu ohi zenez, bere kontrolpean zituela herriko erakunde eta elkarterik gehienak, hartutako botoen ordainean herritarrei era guztietako mesedeak egin ahal izateko. Osagilea zen Elorrieta eta ogibide horrek aukera ederra ematen zion herritarrekin harreman zuzena izateko. Elorrietari lanpostu bat kentzea ez zen gauza erraza. Baina Bermeoko udaletik jauntxokeriaren aztarna guztiak kentzeko behar zen ahalegina egiteko prest zegoen korporazio berria. Izan ere, Jauntxokeriaren kontrako borroka, Bermeoko EAJaren estrategia politikoaren ezaugarri nagusienetakoa izan baitzen XX mendearen lehenbiziko urteetan.
Zertan esanik ez dago, Basterretxean sinatutako txostena, oso txukuna, arteza ete errespetuz beterikoa zela Elorrietaren pertsonarekiko eta bere balio profesionalarekiko:
“hubiera sido grato a la Comisión el poder otorgar al señor Elorrieta una recompensa práctica a tan altos servicios a más de su voto y reconocimiento, que sin escatimeces (sic) deben serle tributados; pero no ha podido prescindir de su obligación. Con arreglo a la ley de 21 de Diciembre de 1885 hay incompatibilidad para disfrutar a la vez dos o más haberes pagados de fondos generales, provinciales o municipales, así activos como pasivos, y ala comisión se halla en la indeclinable precisión, bien a su pesar, si no ha de incurrir en estrecha y grave responsabilidad, de proponer se observe la referida disposición y se prescinda de otorgar recompensa alguna, aparte de la que ya lleva al gozar de los derechos y emolumentos correspondientes a su destino de Médico Director del Manicomio provincial, dependiente, mediata o inmediatamente de SS”.
Basterretxearen ekarpena baliotsua izan zen 1917tik 1919ra bitarteko korporazio hartan. Lege-gizona zen, Administrazioaren antolakuntzaren zutabeak ondo ezagutzen zituen eta Euskadiren nortasun historiko-politikoari buruzko azterketa akademikoen jarraitzaile sutsua zen. Ez zen zinegotzi ornamentala izan. Aitzitik, bazuen iritzia eta zeresana plenoetan mahai ganean jartzen ziren gairik gehienen inguruan.
1920an bere legezko epea agortu eta zinegotzia izateari utzi zion. Baina Alkate jeltzale utzi zuen udalean: berarekin zinegotzia izan zen Ricardo Urrutia Iruzkieta. Hala ere, ikusiko dugunez, II Errepublika etorri zenean, 1931an, EAJren zinegotzia izan zen berriz ere.
Eusko Ikaskuntza-ko kide eta euskal arrantzaleen aldeko langile porrokatua bezain konprometitua
Sasoi hauetarako, nabarmen erakusten zuen Basterretxeak, ikerketa, azterketa eta, oro har, ekimen akademikoen aldeko joera. Politika -eta, bereiziki politika abertzalea- erakargarria egiten bazaio, ez da txikiagoa barne-barnetik azaltzen zaion egonezin intelektuala. Interes horrek eraginda, Eusko Ikaskuntza sortzen denean, 1918an, berehala egiten da elkartearen kide. Euskal Herria ez zen beretzat nortasun propioa eta egitasmo politikoa behar zuen herria. Sakon-sakonetik aztertu eta ezagutzea merezi duen herria ere bazen. Haatik, Eusko Ikaskuntza-k antolatu zituen, kongresu, ikastaro eta mintegietan parte hartzearen aldeko jarrera ere goiz-goiztik agertzen zuen.
1918ko irailean Eusko Ikaskuntza-k Oñatiko bere lehen Euskal Kongresua antolatzen duenean, Bermeoko udalak Franzisko Basterretxea bialtzea erabakitzen du, legezko eta gizarte-gaien atalean inskribaturik, arlo horretak batzordeetan lan egin dezan. Nor hobeto bera baino horrelako ekitaldi batera bialtzeko? Kongresu hartan, gai asko jorratu zen Basterretxearentzat interesgarriak izango zirenak. Baina denen artetik, euskal arrantzaleei buruzkoa izango zen, zalantza barik, bere arreta piztu zuena. Izan ere Fermin Calbetonen ponentzia bat aurkeztu zen euskal arrantzaleen gizarte beharrei erantzuteko egitasmo bat planteatuz: “Proyecto de organización de los pescadores libres para fines sociales” zen bere izenburua.
Basterretxearen aspaldiko kezka zen arrantzaleen egoera sozialari buruzkoa. Bermeotarra izaki, zuzen-zuzenean ezagutu zuen 1912ko abuztuko galernaren aztarna latza -116 arrantzale hil ziren ondamendi hartan- eta argi ikusten zuen handia zela herri erakundeek itsas-gizonen bizimodua hobetzeko egin zezaketen lana eta arrantzaleek gizarte-babes sistema berezia behar zutela eguneroko ezbeharrak ekiditzeko. Aipatutako ponentzian, besteak beste, “Instituto federativo de los pescadores libres del litoral vascongado” izeneko erakunde bat sortzea proposatzen zen, Bikaiko eta Gipuzkoako Aldundiei babesarekin eta euskal kostaldeko arrantzaleen kofradien ekarpenarekin. Ideia ontzat hartu zuen Basterretxeak. Baina abian jarri aurretik, kofradiekin eta udalekin hitzartu behar zela uste zuen. Haatik, Kongresutik Bermeora itzuli zenean, zera agertu zion udalbatzarrari Oñatin gertatutakoaren berri ematerakoan:
“El señor Basterrechea dio cuenta minuciosa del uso que ha hecho de la representación municipal que se le confirió para el Congreso de Oñate, en la sección primera de ciencias jurídico sociales y a propuesta del mismo se acordó: 1º.- que llegado el caso de recoger por las Diputaciones de Gipuzkoa y Bizkaya el informe de la Ponencia en el tema “Organización social de los pescadores”, se consulte por aquellas el parecer de los Ayuntamientos y Cofradías de mareantes de la costa, antes de adoptar resolución sobre el mismo y 2º.- Que se pida, como ase del proyecto formulado en dicho informe, el establecimiento de cooperativas de producción explotadoras de la pesca, dentro de las actuales cofradías y la federación de todas ellas en forma de cartelle”.
Eusko Ikaskuntza-ri zion begirunea aitortuz, udalak, Basterretxeari berari eman zion Oñatiko Kongresuan parte hartzeagatik eskuratu zuen kongresista-sigilua:
“Y como incontinenti pusiera el señor Basterrechea a disposición del Ile. Ayuntamiento la insignia de congresista, a propuesta de la Presidencia y por unanimidad se acordó que lo conservara el mismo en propiedad, como recuerdo de agradecimiento de la corporación por lo satisfactoriamente que había desempeñado el cometido”
Arrantzaleen bizimodua hobetze bidean erakutsi zuen griñaren isla, Bermeoko udala arazo horri eusteko antolatu ziren ekitaldietan inplikatzeko ahalegin aparta egin zuen. 1918an bertan, Oñatik Kongresutik bueltan zegoela -irailaren 1ean hain zuzen ere- beste mozio bat aurkeztu zuen plenoan, gai horren inguruan:
“No puede ser indiferente VS a los trabajos del Congreso Nacional de Pesca Marítima convocado para el mes de octubre próximo en Madrid, como labor previa a una legislación que proteja y desenvuelva la pesca y las industrias de ella derivadas. Permanecer remiso el Ayuntamiento de Bermeo ante tal acontecimiento, cuando aquí tiene aquella industria tal importancia y popularidad que el año 1917 ha producido en venta 2.644.902 pesetas, aparte de la cuantía manufacturera, supondría que no nos alcanzan los problemas que en las diferentes secciones de aquel Congreso se han propuesto para estudio y resolución del mismo. Antes por el contrario, conoce muy bien VS el especial relieve que algunos problemas planteados en el (Congreso) Cuestionario temático tienen aquí, como también la conveniencia y oportunidad de una resolución acertada de todos ellos a lo que es posible y asequible al Poder Público. Vs por otra parte, debe recoger como le corresponde, la representación de las clases pescadoras de la localidad, necesidades de su tutela, e invitar a los industriales a que manifiesten su pensamiento en la cuestión, por si desean rehaga eco de sus intereses y aspiraciones, así como representarlas solidaria y armónicamente, por todo ello, el concejal que suscribe tiene el honor de proponer a la deliberación y acuerdo de VS las siguientes proposiciones:
1º.- El Ayuntamiento de Bermeo se inscribirá como congresista ante el Congreso nacional de Pesca Marítima que se celebrará en Madrid el próximo Octubre, abonando, al punto, la cantidad de diez pesetas.
2º.- El propio Ayuntamiento se dirigirá a las Cofradías locales y a los industriales del ramo para que manifiesten su pensamiento ante los problemas que integran el Cuestionario de temas, invitándoles a nombrar un representante o a delegar en este Ayuntamiento su representación
Vs, sin embargo, acordará lo que estime más conveniente a los intereses públicos bermeanos y a los particulares de la localidad”.
Udalbatzarrak onetsi ez ezik, goraipatu egin zuen Basterretxearen ekimena eta bere proposamena aintzakotzat hartzea erabaki zuen urgentziazko mozio gisa. Kongresuan izena ematea erabaki zuen eta Basterretxean proposatzen zuen moduan, herriko kofradiekin eta arloko profesionalekin hitz egitea, euren kezkak, ikuspuntuak eta proposamenak Madrilgo Kongresura bideratzeko.
Bere jardun politikoan aparteko garrantzia izan zuen beti euskal arrantzaleen gizarte-arazoarekiko ekimena.
Urte batzuk geroago Eusko Ikaskuntza-k Donostian antolatu zuen Asamblea de Pesca Marítima Vasca izenburuko ekitaldiko bultzatzaile garrantzitsuenetakoa izan zen. 1925ko irailean ospatu zen ekitaldia. Eta Basterretxeak, Eusko Ikaskuntza-ko itsasoko arazoei buruzko atalaren aspaldiko kidea izanik, parte hartze zuzena izan zuen antolakuntzan: Asanbleako idazkari teknikoaren lanak egin zituen. Horrez ganera, bi ponentzia aurkeztu zuen. Arlo tekniko eta industrialean kokatu zen lehena –“El problema del arrastre. Soluciones armónicas posibles”- eta bigarrena, jakina, arlo sozialean: “Función de las Cofradías y su evolución necesaria”.
![Eusko Ikaskuntzak Asamblea de Pesca Marítima Vasca-n aurkeztutako lanekin prestatu zuen argitalpena.]()
Eusko Ikaskuntzak Asamblea de Pesca Marítima Vasca-n aurkeztutako lanekin prestatu zuen argitalpena.
Ildo beretik jarraituta, II Errepublikaren garaian, tostartekoen bazkuna edo sindikatua sortzeko lanean ibili zirenekin batera jokatu zuen arrantzaleen egoera soziala hobetzeko ahaleginean; besteak beste euskal apez sindikalista ezaguna zen Polikarpo Larrañagarekin elkarlanean jokatu zuen. Izan ere, 1932ko irailaren 11an, Ondarroan sortu zen Euzko Tostartekoen Bazkuna- ren fundazioan parte hartu zuen, Larrañagarekin batera, eta handik gutxira, bazkunaren aholkularitza juridikoaren ardura hartzen du. Hori dela eta, EAJko bere lagun eta kideek, “Tostarteko” ezizenez ezagutzen zuten.
Comunión Nacionalista Vasca-ko bazkidea
1921an, Comunion-zaleen eta aberrianoen arteko zatiketa gertatzen denean, lehenbizikoekin gelditzen da Franzisko, Bermeon gehientsuenak bezala. Aberrianoak ere izan ziren Bermeon, jakina. Ikusi dugunez, Tomas Arketa (Tomas Galdu) izan zen euren lehen buruzagia eta bazkiderik nabarmenetakoa (ikus “Bermeoko abertzale historikoak (5): Tomas Arketa Etxebarria, Tomas “Galdu”“). Baina Bermeoko abertzalerik gehienak komunionistak izan ziren. Gero, Primo de Rivera-ren diktaduraren ilunpean, batzuk eta besteak eskutuan jokatu behar izan zuten, euren jardun guztia mendigoixaletzara edota ekintza kulturaletara bideratuz.
Hainbat urtetan alde banatatik ibili eta gero Comunion-ek eta Aberri-k bat egin zutenean, paper garrantzitsua eman zioten Comunion-zaleek Basterretxeari. 1930ko apirilean, batzuk eta besteak negoziaketari ekiteko ordezkariak aukeratu zituzten. Aberrianoen izenean, Baltasar Amezaga, Zeferino Jemein eta Manu Egileor jardun ziren. komunionisten ordezkaritza, berriz, Seber Altubek, Antonio Araluzek eta Frantzisko Basterretxeak hartu zuten. 1930ko azaroarn 16ko Bergarako Asanblean, Franzisko bera izan zen Comunión-zaleen ordezkari gisa, bateratze lanak burutzen.
Aipatzeko modukoa datua da, nolanahi ere, luzaroan elkarrekin politika lanetan ibilitako Jose Manuel Ispizua eta Bastarretxea, elkarrengandik banatu zirela une hartan. 1911an, Bermeoko UBBeko presidentea zen Ispizua, eta Basterretxea, berriz, idazkaria. Urte batzuk geroago -1915tik 1919era bitarteko urteetan, zehatzago esateko- elkarrekin egon ziren udalean: Ispizua alkate eta Basterretxea hirugarren alkateorde. 1930an, alabaina, Basterretxeak EAJ bateratuan jarraitu zuen, eta Ispizua, ordea, EAE-ANV sortu zutenen artean kokatu zen. Eta 1931ko apirilaren 12ko udal hausteskundeetan, zerrenda ezberdinetan aurkeztu ziren.
1930ean, Primo de Riveraren diktadurak porrot egin eta sistema politikoak zabaltze aldera egiten duenean, Basterretxeak berak zuzentzen eta bultzatzen ditu Bermeoko UBBa berrantolatzeko urrats eta tramite guztiak. Berak sinatzen du, esate baterako, 1930ko urriaren 21eko idazkia, Bermeoko udalari baimena eskatuz alderdiaren berrantolaketa ahalbideratuko duen batzarra egiteko: “una reunión de nacionalistas bermeanos”, en el local “del antiguo Batzoki Bermeotarra, hoy café Iturri, en el Paseo de Don Diego López de Haro nº 11, piso 1º”. Batzarraren gai zerrendak argi asko erakusten ematen du, dei-egilearen xedea, Primo de Rivera-en diktadurapean zehar eten eginda, eskutuan eta estalita egon den Alderdiari egitura berritua ematea dela. Hona hemen gai zerrenda horretako puntuak:
1º.- Nombramiento de la Junta Municipal de la Comunión Nacionalista vasca
2º.- Designar el Delegado y Suplente para la Asamblea Regional bizkaina
3º.- Tratar sobre lo conveniente para gestionar la reapertura del Batzoki Bermeotarra.
Lege-gizona zen Basterretxea eta herrian beste askok baino hobeto zekien zer egin behar zen Alderdia herriz herri eraikitzen joateko. Berak prestatu zituen UBBeko estatutu berriak eta berak kudeatu zuen baita ere, Bizkai Buru Batzarrarekin batera, Alderdiaren Bermeoko organizazioaren legalizazio berria. Are gehiago, 1931ko apirilaren lehenean, “Centro Vasco-Euzko Batzojika” elkartea eratu zenean, Bermeoko bazkideek, Frantzisko bera aukeratuko zuten lehendakari. Hilaren bosteko Euzkadi egunkarian artez-artez jasotzen zuen Urkidi kazetari jeltzaleak urte asko eta askotan debekatuta eta itxita egon zen batzokia berriro zabaldu zen egunaren kronika:
“Irigiko da azkenian zortzi urte andian debekatuta ekiñ deuskun toki maitian, berbizkunde egin ospatsuan; garaia da!
Goixian bederatzietan, Batzoki aurretik ezpata-jantzariak lagun diras ala jaupa nagusia entzuten bat-batera juango diraz emeko abertzaliak komentura da bide batez ezker-ugariak emoten Urtzi´ri aske itxi deuskulako geure gauzatik kutunenai.
Atzo egubaztenez batar nagosian geratu da, danan atsegiñez emetik aurrerako Euzko Batzokirako:
Zuzendari Batza:
Lendakari, Basterretxea´tar Pantzeska
Orde-lendakari, Uriarte´tar Julen
Artezkari, Zugatxaga´tar BIngen
Diru-zain, Monasterio´tar Markeliñ
Batzarreak: Arketa´tar Toma, Albaina´tar Gontzal, Zarandona´tar Kepa eta Atxurra´tar Andoni”
Garai berri honetan, bazirudien Bermeoko EAJko burua eta arima zela Basterretxea, ekitaldi eta arlo guzti-guztietan ikusten baitugu, idazkiak prestatzen, gestioak egiten, Alderdia martxan jartzeko urratsak ematen eta elkarte berriaren lehendakaritza hartzen. Baina hori guztia gutxi balitz, handik egun gutxitara ospatu ziren udal hauteskundeetara ere aurkeztu egin zuten Bermeoko jeltzaleek. Dena dela, mundu guztia ez zetorren bat, antza denez, Bermeoko EAJren baitan, Basterretxea udal hausteskundeetara aurkezteko erabakiarekin. Urnak zabaldu baino egun batzuk lehenago, 1931ko apirilaren 7an, bazkide anonimo batek -”un abertzale de los de siempre” bezala sinatzen du- gutun bat bidali zion Bizkai Buru Batzarreko presidenteari erabaki horren desegokitasuna agertuz. Horrela esaten zion bere eskutitzean:
“En los pueblos más importantes del distrito de Gernica y por lo tanto los que deciden la elección se está siguiendo el criterio de presentar candidatos para concejales a todas las personalidades más destacadas del nacionalismo local. Este afán por presentar candidatos del altura para la próxima lucha tiene un grave inconveniente y es a mi juicio el que en la contienda de provinciales no podremos enfrentar a la Liga hijos del pueblo que es lo que ella va a hacer en Gernica, Bermeo y Munguia.
En Bermeo presenta la Liga a un sobrino de Nardiz en Guernica a un conspicuo de Gandarias y en Mungia también a un munguiés.
¡Y aquí nosotros presentado concejales a Basterrechea, los guerniqueses a Altube y en Mungia el mismo orden.
Me he permitido poner el caso en conocimiento de ese digno Buru Batzar por si cree oportuno tomar alguna disposición ya que todavía es tiempo de evitarlo”
Salatzaile anonimoaren kezka eta beldurrak gora-behera, Frantzisko eta bere anaia Florentzio EAJaren zerrendetan joan ziren eta emaitza ezin hobea lortu zuten hauteskunde haietan. Frantzisko, “Villa” barrutian aurkeztu zen eta esparru horretan beste inork baino boto gehiago lortu zuen: 268. Bere anaia Florentzio, berriz, “San Frantzisko” barrutiko hautagaia izan zen eta hau ere irabazle gertatu zen, berak bildu baitzuen botorik gehien: 340.
Hauteskundearen emaitzak, indartu egin zuen -indartzea posible bazen, jakina- Basterretxearen eta Basterretxeatarren posizioa Bermeoko EAJaren baitan. Bere emaztea, Fernanda Arzadun, Bermeoko Emakume Abertzale Batza-ko lehendakari izendatu zuten 1932an. Eta seme bi seme nagusiak ere -Nestorek eta Ibonek- leku propioa irabaziko zuten herriko jeltzaleen izpilu leiala izango zen Jose Maria Uzelai-ren muralean.
Behin baino gehiagotan esan dugu Jose Maria Uzelai-k Bermeoko batzokirako marraztu zuen mural mardulean, herriko komunitate jeltzalearen irudirik ezagunenak eta nabarmenetakoak jaso zituela margolariak, bere lanari ahalik eta errealismo kutsurik handiena eman nahian (Ikus “El franquismo y los nombres en euskera o de signo nacionalista vasco de los barcos de Bermeo“). Hori horrela izanik, koadro hartan ezin zitekeen falta Basterretxearen sendiaren erakusleren bat edo beste. Izan ere, ikusi dugun moduan, Basterretxea, II errepublikako urte haietan, buruzagi garrantzitsua baitzen Bermeoko EAJaren baitan.
Bada, horrela da. Bere bi seme nagusiak agertzen dira koadroan, Nestor eta Ibon.
![Nestor Basterretxea, Frantziskoren semea, Uzelai-ren koadroan]()
Nestor Basterretxea, Frantziskoren seme nagusia, Jose Mari Uzelai-k Bermeoko batzokirako marraztu zuen muralean
Batzoki berriaren eraikuntzan ere, ekarpen handia egin zuten Basterretxeatarrak. Eraikuntza finantzatu zuten obligazioak erosi zituzten herritarren zerrendan, lehentasunezko lekuan agertzen dira hiru neba-arrebak -Aurea, Frantzisko eta Florentzio- beste inork baino gehiago erosi zituztela nabarmenaraziz. Aureak 285 obligazio erosi zituen eta beste biak 283na. Obligazio bakoitzak, 50 pezetako balioa zeukan. UBBeko presidentea zen Jose Bajenetak bakarrik erosi zituen eurek baino gehiago: 300.
Florentzio, horrez ganera, eraikuntzaz arduratu zen sozietatearen -Sociedad Anónima Construcciones y Explotaciones Urbanas Vascas delakoaren- presidentea. Haatik, batzokia inauguratu zen egunean, biak -Frantzisko eta Florentzio- jesarri ziren antolatzaileek prestatu zuten mahai printzipalean.
Baina inaugurazioaren ostean ere arazoak izan ziren batzokia eraikitzeak sortutako zorren ordainketarekin. Jaulkitako obligazioen interesak ez omen ziren behar bezela oraindu. Eta orduan ere, Basterretxea, beti bezala, jo eta ke ibili zen lanean, Alderdiarekin batera soluziobideak bilatzeko ahaleginean. Horrela erakusten du behintzat 1934ko urriaren 25an Bizkai Buru Batzarreko Karlos Billelabeitiari bidali zion gutunak. Alderdia batzokiaren obligazioak erosteko prest bazegoen, Basterretxeak bere interesei uko egingo zien, alderdiak bereganatu ditzakeen obligazioen mesedetan:
“Como se va a tratar el próximo domingo ante el EBB, del pago de la deuda que tiene el fondo Etxebarrieta con la sociedad propietario del edificio del batzoki de Bermeo, me tomo la libertad de dirigirme a usted para que se sirva considerar con la mejor disposición, la solución que presenté en carta que dirigí al amigo Izaurieta, en nombre de los patriotas bermeotarras, en la seguridad de que, dentro de la Justicia, el patriotismo y la conveniencia del Partido, pueden ustedes hacer un grandísimo favor a la obra del Batzoki y del nacionalismo bermeotarras. Por mi parte, le digo que yo pospondría a favor del interés de las Obligaciones que tomaría el Partido, los que a mí me corresponden [...] Con todo ello quiero subrayarle el gran interés que tengo en el asunto y su mejor solución”
Geroztik, Franco hil eta batzokia EAJren eskuetara bueltatzeko gestioak egin zirenean, Florentzio Basterretxearen lekukoa behar izan zen alderdiak eraikuntzaren ganean zituen eskubideak nabarmenarazteko. 1977ko azaroaren 18ko idazki baten bidez, Florentziok zera jakinarazten zion Bermeoko UBBari, batzokiari buruz: “fue cedido a perpetuidad y en uso exclusivo al Partido Nacionalista Vasco”. Halaber, konpontze eta atontze lanak egiteko baimena ematen zion alderdiari. Sasoi horretarako, Frantzisko hilda zegoen jadanik.
![Bermeoko UBBak batzoki berriaren irudiarekin idazki ofizialetan erabiltzeko prestatu zuen menbretea]()
Bermeoko UBBak batzoki berriaren irudiarekin idazki ofizialetan erabiltzeko prestatu zuen menbretea
II Errepublikako Gorteetan diputatua
Bermeoko EAJaren gora-beheran buru-belarri murgilduta zegoen Basterretxea. Baina herriko mugez haratako ere bazuen konpromiso eta jardun politikorik. Ikusi dugu ikusi Comunión eta Aberri-ren arteko bateratze prozesuan jokatu zuen paper garrantzitsua. Hori ez zen Bermeoko kontua, Euskadi guztiari zegokion ekimen politikoa baino. Eta Basterretxeak eraginkortasunez bete zuen bere papera. Harrez gero, ez zen Bermeoko balorea politikoa soilik izango. Euskadi osoarentzat ekarpen garrantzitsua egin zezakeen gizontzat hartu zuen EAJak. Haatik, 1931ko hauteskunde orokorrak ospatu zirenean, beragan pentsatu zuen batek baino gehiagok. Zirt eta zart. Basterretxearen kandidaturak ez zuen areriorik izan eta berehala txertatu zuten hautagaien zerrendetan.
Hauteskunde haietan, Lizarrako Estatutoaren aldeko zerrendan parte hartu zuen EAJak, hegoaldeko lau euskal lurraldeetan, tradizionalistekin eta katoliko independienteekin batera. Basterretxea, Bizkaiko zerrendan sartu zen, jakina. Zehatzago esateko, Bizkaiko lurraldeari buruzko zerrendan; hiriburuak, Bilbok, zerrenda propioa baitzeukan. Lurraldean, Estatutoaren aldeko zerrendak irabazi zuen; Basterretxearen zerrendak, alegia. Eta hiru diputatu izan ziren aukeratuak: Marzelino Orexa tradizionalista, Manu Robles-Arangiz jeltzalea eta Frantzisko Basterretxea jeltzale bermeotarra.
![II Errepublikako Gorteetan Bizkaia-lurraldean aukeratuak izan ziren diputatuekin osatu zuen orla. Erdian dagoena da Basterretxea]()
II Errepublikako Gorteetan Bizkaia-lurraldean aukeratuak izan ziren diputatuekin osatu zuen orla. Erdian dagoena da Basterretxea
Poz handia hartu zuen Basterretxeak bere burua diputatu ikusi zuenean, herriaren ordezkaria izateak, bere aspaldiko kezka nagusia zen euskal autogobernuaren alde modu eraginkorrean lan egiteko aukera paregabea eskaintzen ziolako. Oraindik aukeratu berria zela, uztailaren lauan, idazki bat bidali zion Bermeoko udalari -gogoratu behar da Bermeoko zinegotzia ere bazela, apirilaren 12ko hauteskundeetan aukeratua- Estatutuaren etorkizuna udalen eskuetan zegoela gogoratuz eta bere diputatu jardunean euren aginduetara jokatuko zuela adieraziz:
“…mandatario indigno de Bizkaya ante las Cortes Constituyentes de España, a cuyo conocimiento vamos a elevar la voluntad actual del Pueblo Vasco, concretada en el Estatuto de Estella, para servir así a los altos intereses de Euzkadi, nuestra Patria, y a su Libertad bajo Dios.
Este modesto diputado, como sus dignos compañeros, valiosos diputados, ha hecho ofrecimiento de cuanto es y puede en el altar sacrosanto de la Patria y confía más que en su pobre esfuerzo, en la asistencia de los Ayuntamientos vascos y de todo el pueblo patriota, en cuya unión, firmeza y resolución está, ciertamente, la garantía del triunfo de sus imprescriptibles derechos”.
Baina EAJko diputatuek, Gorte haietan, Euskadiren interesak defendatzeko bakar-bakarrik parte hartzeko agindua hartu zuten alderdiaren agintariengandik. Luis Aranak, EBBko presidenteak 1932an idatzita utzi zuenez, “era principio general del PNV que nuestros diputados en Cortes hispanas, con el solo mandato del Estatuto, no debían intervenir en nada que solamente afectara a la familia hispana, aunque sí en lo que alguna relación tuviera con nuestra patria Euzkadi”. Haatik, oso interbentzio gutxi izan zituzten diputatu jeltzaleek. Euskadiren nortasunaren defentsak eskatzen zituenak soilik: euskal autogobernua erreibindikatzeko eta sinesmen katolikoa defendatzeko. Ezer gutxi gehiago.
Basterretxeak, ordea, beste inork baino gutxiago. 1931tik 1933ra bitarteko legealdian, interbentzio bat besterik ez zuen izan Madrilgo legebiltzarrean. Bat eta bakarra. Hori dela eta, sasoiko bermeotarrek ezizen borobila jarri zioten: “mutis” edo “diputau mutue”. Basterretxea zuzenean ezagutu zutenek esaten dute, berez, gizon ixila zela; berba gutxikoa. Eta ez zela bat ere tribunazalea. Andoni Astigarragak, bi hitzetan jasotzen du bere profil hau: “Introvertido, era un hombre de pocas palabras. Le desagradó la tribuna”. Argazkiek ere, beste alde batetik, argi asko erakusten ematen dute bere diskreziozaletasun hori. Izan ere, oso arraroa da, talde-argazkietan, behinik behin, irudiaren erdian agertzea. Aitzitik, bigarren mailan edota ertza batean agertzen da gehienetan.
![Ibon Basterretxea, Frantziskoren bigarren semea, Jose Mari Uzelai-k Bermeoko batzokirako marraztu zuen muralean]()
Ibon Basterretxea, Frantziskoren bigarren semea, Jose Mari Uzelai-k Bermeoko batzokirako marraztu zuen muralean
Hori bai, Gorte haietan izan zuen intebentzio bakarra, Bermeori buruzkoa izan zen. Bermeoko portuan nasa edo molle berria –gaur egunean “rompeolas” gisa ezagutzen dena- eraikitzeko gobernuari kontratatzeko baimena emateari buruzkoa hain zuzen ere.
1932ko azaroaren 9ko sesioan izan zen hori:
“Señores Diputados, habiendo escuchado la lectura del dictamen de la Comisión de obras públicas autorizando al señor Ministro del Ramo para que contrate por el sistema de subasta, sin necesidad de atenerse a los terminos de la ley de Administración y Contabilidad del Estado, las obras del proyecto complementario del reformado del puerto de Bermeo, que data del año 1929, no puedo menos de levantarme para dar las gracias más cumplidas, como Diputado que soy por Vizcaya y como hijo de Bermeo, en nombre de todo aquel pueblo, en primer lugar, al Gobierno, especialmente al Sr Ministro de obras públicas, y también a la comisión por las facilidades que han dado par que este proyecto venga a la Cámara y sea aprobado en la tarde de hoy y, por consiguiente, por las grandes ventajas que ello reportará al puerto y villa de Bermeo […] Y ahora, finalmente, me permitirán los señores Diputados unas breves palabras para justificar mi intervención en este asunto, palabras que he de pronunciar violentando mi natural modestia. Desde hace mucho tiempo me vengo dedicando al estudio de los problemas pesqueros y portuarios, no sólo referentes al puerto de Bermeo, sino, en general, a todo el país asco. Esta preocupación mía me valió ser nombrado vocal de la Comisión de Problemas marítimos en la Sociedad de Estudios Vascos. Perteneciendo a su Junta permanente, tomé parte, como secretario técnico, en la organización de la Asamblea memorable de Pesca marítima vasca celebrada en 1925 en San Sebastián. Allí desarrollé dos ponencias; una sobre el arduo problema de la pesca de arrastre y otra referente a la organización de nuestras tradicionales cofradías de pescadores. Y concretamente, en relación a este proyecto que nos ocupa, ya hace años hubimos de buscar la solución que ahora se trae entre las varias que se barajaban para resolver el problema portuario de Bermeo. Tomé parte en una Comisión de fuerzas vivas, representación del Ayuntamiento y de las cofradías de pescadores, que se personó en la Jefatura de Obras públicas de Bilbao, donde precisamente llegamos a convenir en la solución que hoy se propone. Últimamente he dado yo estado a este asunto poniéndolo, como vulgarmente se dice, sobre el tapete, a propósito de la visita que hizo el gobernador civil de Vizcaya al Ayuntamiento de Bermeo, insinuando al alcalde en funciones que en el saludo de bienvenida que había de dirigir al gobernador le hablase de este proyecto de continuación del contramuelle del puerto de Bermeo como obra de preferente realización.
Y nada más, sino reiterar al Sr. Ministro y anticipadamente a la Cámara el agradecimiento de la villa de Bermeo, porque, seguramente, ha de aprobar este proyecto”.
Esan beharrekoa da, ordea, Basterretxearen hitz hauek Indalecio Prietoren haserrea piztu zutela eta sekulako eztabaida sortarazi zutela parlamentuaren baitan sozialisten eta jeltzaleen artean. Aurreratu dezagun gertatutakoa hobeto azaltzeko, Herrilanetako ministroa Prieto bera zela une hartan; Bizkaiko barrutian aukeratua eta abertzaleen arerio sutsua zen Prieto ber-bera. Eta ministroari ez zitzaiola bat ere atsegingarria gertatu, sesio hartan Basterretxeak protagonismoa hartu nahi izatea, Prietori eta berarekin tratuan ibili ziren Bermeoko errepublikazale eta sozialistei itzala eginez. Ez zegoen horrelakorik onartzeko prest. Haatik, Basterretxeraren autua entzun eta gero, argi utzi nahi izan zuen Prietok, Bermeoko nasa berria egingo bazen ez zela jeltzaleek egin zuten lanagatik, Bermeoko errepublikazaleek berarekin izan zuten batzarragatik baino. Oso hizlari trebea eta indartsua zen Prieto. Beldurgarria. Eta horrela nabarmentzen da txanda eskatu eta berbetan hasten denean.
![II Errepublikako legealdi konstituientean, "Minoría Vasco-navarra" osatu zuen diputatuak. Basterretxea, zutunik daudenen artean, irudiaren ezkerraldetik hasi eta laugarrena da.]()
II Errepublikako legealdi konstituziogilean, “Minoría Vasco-navarra” osatu zuen diputatuak. Basterretxea, zutunik daudenen artean, irudiaren ezkerraldetik hasi eta laugarrena da.
“…yo soy un hombre absolutamente leal y no creo que en este breve torneo de cortesía no pueda decir al señor Basterrechea que sin poner en tela de juicio todos los méritos que en materia marítima nos ha expuesto aquí, que no indica una gran práctica parlamentaria, cuando se está a favor de un proyecto, levantarse a hablar de él sin que nadie lo impugne, porque así se puede correr el peligro de que se origine una discusión cuando no la había […] Repito que no puedo poner en duda las aficiones del señor Basterrechea a los problemas marítimos, ni el cariño con que haya tratado, no sé en qué año, estos asuntos, pero me interesa declarar ante la Cámara que el Gobierno, para traer este proyecto de ley, no ha recibido más sugestiones que las de una comisión de elementos democráticos de la villa de Bermeo que sostienen allí una lucha feroz que les han planteado los elementos nacionalistas que dirige el señor Basterrechea, y solamente a impulsos de las izquierdas de Bermeo, porque otros no han llegado al Gobierno, ni ahora ni antes, es por lo que está sobre la mesa pendiente de aprobación ese proyecto, con la complacencia, desde luego, del Sr. Basterrechea”.
Prietoren ostetik, beste diputatu sozialista batek hartu zuen hitza: Vicente Fatrasek; hau ere Bizkaia-hiriburuan aukeratutakoa. Eta Prietoren ildotik jarraituta, Bermeoko errepublikazale eta ezkertiarren merituak goraipatzen hasi zen, nasa berrearen lanak has zitezen egin zuten aparteko lana nabarmenaraziz.
“…una insinuación del señor Ministro de Obras públicas me ha hecho levantarme a expresar a la Cámara y al Sr. Ministro el agradecimiento de las fuerzas democráticas de Bermeo que representamos aquí republicanos y socialistas. Esa comisión que vino a Madrid, integrada por republicanos y socialistas, vio coronada con el éxito sus gestiones al conseguir que se activase la resolución de este expediente. En nombre de los significados demócratas de aquel pueblo, que están en constante pugna con las derechas nacionalistas y clericales, tengo que dar las gracias al Sr. Ministro de Obras públicas”
Hitz horiekin bukatu zezakeen Fatrasek bere berbaldia. Baina ez; urrunago joan nahi zuen. Ez zen koforme gelditu jeltzaleek sesio hartan hartu nahi zuten protagonismoa orekatze hutsarekin. Ez. Horrez ganera, jeltzaleek eta errepublikazaleek Bermeon, elkarren kontra zebiltzaten burruka aipatu nahi zuen, abertzaleen jarrera salatuz. Eta, ikusiko dugunez, hor sortu zen liskarra:
“Yo celebro también, señores Diputados, que se alce aquí la voz de un nacionalista para dar las gracias a un Ministro de la República española, al Gobierno de España y a la Cámara. Generalmente allí no decís eso, y hay que poner las cosas en claro. Generalmente allí no decís esto y pagáis el favor del Gobierno español en otra forma. La Comisión de demócratas que vino a Madrid a hacer gestiones cerca del Sr. Ministro de Obras públicas respecto de este asunto, llegó a Bermeo y en el Centro Republicano dio cuenta de sus trabajos; y cuando salieron de este Centro a la plaza tres individuos republicanos, en pago de la brillante gestión que habían realizado en Madrid, fueron molidos a palos por los nacionalistas (El señor Basterrechea: ¡Mentira!), y uno de ellos fue acribillado a cuchilladas y pisoteado en el suelo”
Presidenteak, agirika egin zion Basterretxeari Fatras-i berba egiteko oztopo egitearren.
“Señor Basterrchea, ¿es su señoría, que ha iniciado este debate tan tranquilamente quien le interrumpe ahora con esas exclamaciones?”
Azkenean, Jose Antonio Agirrek hitz egin zuen. Eta bere interbentzioarekin bukatu zen debatea. Baina Agirrek ere ez zuen aukera hura Bermeoko egoera politikoari buruzko aipamenik egin barik utzi. Besteak bazterrean utzi eta aipamen horiek ekarriko ditugu oraingo honetara:
“En primer lugar, aquí se ha hablado de las fuerzas democráticas de Bermeo, de las fuerzas de izquierda de Bermeo, y yo digo que para las izquierdas legítimas, para las izquierdas de siempre, como el señor Prieto y el señor Fatrás, son todos nuestros respetos; pero para las izquierdas desde el día 12 de abril, para ésas no hay respeto de ninguna clase, porque nosotros, los nacionalistas vascos, no podemos consentir la farsa (El Sr. Basterrechea: Ahí está Santiago Díaz) Santiago Díaz y cincuenta mil más; pero no vamos a personalizar”
Estatutoaren aldeko langile eta borrokatzaile sutsua
1943 urtean, frankismoak atzerriratuta Argentinan bizi zenean, EAJak II Errepublikako Estatutoaren onespen-prozesuan jokatu zuen paperari buruzko lantxo bat argitaratu zuen Nación Vasca aldizkarian. Izenburu gardeneko lantxoa, izan ere: “El Partido Nacionalista y el Estatuto Vasco”. Artikulo honetan, argi asko adierazten zuen EAJaren helburua, Estatutoaren aldeko jarrera hartu zuenean, Euskadiren naziotasuna aitortzea zela, herri gisa dagozkion eskubide eta askatasunak egitarituz, unean uneko beharrei erantzuteko moduko autogobernua lortzeko. Estrategia ezaguna zen: Printzipioen defentsa eta pragmatismoa bat egitea. Eskubideak eta une historiko bakoitzeko komenientziak uztartzea.
![Ramon Bikuña burukidea eta diputatu jeltzalea hil zeneko argazkia. Kaixaren ondoan Gorteetako diputatu lagun jeltzaleak ikus daitezke. Basterretxea, Jose Antonio Agirre eta Xabier Landabururen artean dagoena da, argazkiaren erdi-erdian.]()
Ramon Bikuña burukidea eta diputatu jeltzalea hil zeneko argazkia. Kaixaren ondoan Gorteetako diputatu lagun jeltzaleak daude argazkilariari begira. Basterretxea, Jose Antonio Agirre eta Xabier Landabururen artean ikus daitekeena da, argazkiaren erdi-erdian.
Baina batez ere EAJak Estatutoarekin izan zuen konpromisoa azpimarratzen zuen Basterretxea aipatutako lantxo honetan:
“Es importante subrayar que, contra lo que muchos han creído -esaten zuen- el Partido Nacionalista Vasco colaboró con el mayor entusiasmo en todos los proyectos de Estatutos de Autonomía, tanto, como hemos dicho, en la Sociedad de Estudios Vascos, como en las Comisiones que se nombraron posteriormente en el país, y en las Comisiones parlamentarias, de las que formaron parte los diputados nacionalistas. Y es que el PNV, que se opuso a todo confusionismo en la formulación doctrinal sobre la naturaleza de la personalidad y de la libertad vascas, apoyó en la práctica todo propósito sincero de alcanzar una autonomía política para el país entendiendo que ella sería siempre una parte lograda de la total y originaria libertad del Pueblo Vasco”
Aitzitik, Bermeoko jeltzaleak artikulo horretan nabarmenarazten ez zuena, zera zen: EAJko bazkideen artetik Basterretxea bera izan zela, hain zuzen ere, alderdiak Estatutoaren alde egin zituen ahaleginen baitan, protagonismorik handienetakoa izan zuen militantea. Hartu ere, parte zuzena eta pertsonala hartu baitzuen, beste inork ez bezala, Eusko Ikaskuntza-k prestatu zuen testuaren idazketan, Lizarrako udalen asanbleak landu eta onartu zituen zuzenketetan, Aldundien Kudeaketa-Batzordeek idatzi zituzten testuen prestakuntzan eta, azkenez, Gorte errepublikarrek 1936 urtean borobildu zuten testuan. Labur-labur esateko, Estatutoak, bere elaborazio-prozesu luzea bezain nahastetsuan zehar eman zituen urrats guzti-guztietan gauzatu zen Basterretxearen ekarpena.
Aurreko ataletan ikusi dugunez, Basterretxea, Eusko Ikaskuntza-ko kidea izan zen, 1918an elkarte hau sortu zen unetik beretik. Elkarte kultural honen kezka nagusienetako bat, Euskadiren burujabetasuna eta autogobernuari buruzko gogoetak bultzatu eta lantzea izan da beti. Izan ere, kezka horren islada gisa, euskal autonomiari buruzko Kongresua antolatzeko asmoa zeukan 1924an. Gasteizen ospatzekoa zen Kongresu monografikoa, euskal autogobernuaren iraganean eta orainean sakonduz, geroa jorratzen joateko. Baina Primo de Rivera-ren dikdaturak debekatu egin zuen ekitaldia eta bertan behera gelditu ziren elkarteko kideen ilusio eta asmo guztiak.
Hala ere, diktadura erori zenean, berriro berreskuratu zuen egitasmoa. Eta gehiegi itxaron gabe, 1930ko ekainaren 29an, autonomiari buruzko ikerketa-batzordea sortu zuen, barruko bost lege-gizonez osatua. Batzorde honetako kideen artean, Franzisko Basterretxea jeltzalea izendatu zuen. Horrela bada, Eusko Ikaskuntza-rekin zeukan harremanari esker -eta Euskadiren autogobernuarekiko betidanik agertu izan zuen atxikimenduaren ondorioz- hasiera-hasieratik aurkitu zen Basterretxea Estatutoaren idazketan jardun ziren zuzenbide arloko adituen artean. Batzorde hau gogo handiz hasi zen lanean eta, besteak beste, txosten bat aurkeztu zuen, Eusko Ikaskuntza-k, urte hartan bertan, Bergaran ospatu zen V Kongresuan. Bertan zegoen dagoeneko Franzisko Basterretxea jeltzale bermeotarra.
II Errepublika etorri zenean, 1931ko apirilaren 14an, areagotu egin ziren Eusko Ikaskuntza-ren euskal autonomiaren aldeko batzordearen lanak. Gauza argia zen, herritarren eskubide eta askatasunak aitortu ahala, Euskal Herriari ere bere askatasunaren atea zabalduko zitzaiola. Eta horrela gertatu zen. Jose Antonio Agirrek burutu zuen alkateen mogimenduak Estatuto egitasmo bat idazteko eskatu zion Eusko Ikaskuntza-ri. Eta hain gogotsu lan egin zuten batzordekideek -Basterretxea euren artean- hiru-lau astetan prest zeukaten dagoeneko lehenbiziko testua. Izenburu borobila jarri zioten: Estatuto General del Estado Vasco. Anteproyecto de la Sociedad. Maiatzaren 31an aurkeztu zien testua alkateen batzordeko arduradunei. Agirreren esanari so egiten badiogu, testu horretan ekarpen berezia izan omen zuten, Madariaga errepublikarrak, Nazario Oleagak eta Franzisko Basterretxeak.
Testu hau Lizarrako batzar nagusian eztabaidatu zenean, Basterretxea bera joan zen Bermeoko udaleko ordezkari gisa -gogoratu behar da udaleko zinegotzia zela- eta azalpen garrantzitsuak eman zizkien bertan batzartutakoei Estatutoak euskal aginteei ematen zizkien eskumenei buruz. Agirrek ohartarazten du, Bermeoko ordezkariak hitz egin zuenean, “sus manifestaciones fueron aplaudidas por la Asamblea, que aprobándolas unánimemente aceptó el contenido de dicho artículo”.
Baina bere ekarpenik esanguratsuena, asanblearen amaieran egin zuen Basterretxeak. Eusko Ikaskuntza-k prestatutako testu moldatua eta egokitua onetsi zenean, hitza hartu eta zera proposatu zien batzartutakoei: “que este Estatuto no colma las aspiraciones de los vascos debiendo quedar a salvo el derecho de Euzkadi a su plena reintegración foral, mediante la derogación de la ley de 1839 y cuantas hayan conculcado de alguna manera la histórica soberanía vasca”.
Oraingoan bai, txalo oparo eta saratatsuekin onartu zen bere proposamena eta asanbleak aho batez erabaki zuen, ohar hori, Euskadiren eskakizun zilegia izanik, Estatutoaren testuaren buruan agertu behar zela. Geroztik, klausula horrek ospe eta fama handia hartu zuen. Eskubideen erreserbaren klausula deritxo eta esangura garrantzitsua dauka, zera adierazten baitu: Autonomia onartzeak ez duela esan nahi Euskal Herriaren jatorrizko eskubideei uko egiten zaienik. Autonomiari eta jatorrizko eskubideei, biei eusten zaiela, uztargarriak direlako. Estatutoa ez dela helburua, bidea baino. 1979ko Estatutoak ere horrelako klausula bat dauka. Baina jende gutxik gogoratzen du bere jatorrian, Frantzisko Basterretxearen ekarpena izan zela.
1931aren bukaeran, Errepublikak Estatutoak tramitatzeko finkatu zituen prozedura eta arauak jarraituz, Estatuto berria idatzi beharra planteatu zitzaien euskal politikariei, baina Konstituzioaren mugen baitan. Eta jeltzaleek, posibilismoari etekina ateratzeko asmoarekin, ahalegin horretan parte hartzea erabaki zuten. Estatuto berria idazteko gomendioa, batzorde berezi bati esleitu zitzaion. Diputazioetako Batzorde- Kudeatzaileek euren ordezkariak izendatu zituzten batzorde horretarako, eta alkateen mogimenduak, berriz, bereak. Batzordeen ordezkariak, Ramon Madariaga, Luis Castro, Gabriel Martinez de Aragon eta Rufino García Larrache errepublikazaleak izan ziren. Alkateen mogimenduak, bere aldetik, Basterretxea jeltzalea aukeratu zuen, Rafael Aizpun eta Bonifacio Etxegarairekin batera. Sozialistek ere, azkenez, hiru batzordekide izendatu zituzten.
Baina batzordea handiegia zen testu juridiko baten idazketari ekiteko. Haatik, azpibatzorde bat izendatu zuen, lan horretaz arduratzeko. Lau gizonez osatutako azpibatzordea, alegia. Bada, azpibatzorde horretan ere, jakina, ez zen Basterretxea falta. Bera izan zen, konkretuki, jeltzaleek eginkizun horretan jarri zuten gizona.
1932aren erdian, batzordeak bere lana amaitu zuenean, hitz aipagarriak esan zituen Basterretxeak Estatutu-egitasmo berriaren birtuteak goraipatzeko. Argi zeukan, besteak beste, Estatutoa tresna politiko egokia bezain baliagarria izan zitekeela abertzale batentzat, herriaren jatorrizko eskubideei uko egin barik, burujabetzaren ateak zabaltzen zituelako. Hona hemen bere hitzak:
“El régimen de autonomía infrasoberana que representa el Estatuto en la Constitución española, es, desde luego, compatible con la aspiración mantenida por el PNV a uno de plena libertad […]. Es más, para los vascos nacionalistas, el régimen estatutario es una etapa en el camino de la libertad, etapa que durará lo que duren en evolucionar las ideas políticas y las futuras organizaciones estatales, y que dependerá de la preparación y del acomodamiento del pueblo vasco en los moldes del Estatuto proyectado”.
1933ko abuztuaren 6an, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako udaletako ordezkariak Gasteizen bildu ziren Nafarroa kanpoan uzten zuen Estatutoa eztabaidatu eta onesteko. Aurreko batzar nagusietan bezalaxe, hantxe izan zen Basterretxea. Eta orduan ere bere izaera bikoitza nabarmenarazi zuen –hots, Gorteetako diputatuarena eta Bermeoko udalaren ordezkariarena- eta argi utzi zuen asanblea hartan defendatuko zituen ikuspuntuak, Bermeoko udalaren ordezkariarenak zirela, eta ez, ordea, EAJren diputatuarenak. Hala ere -gehitu zuen- ez ziola bere ikuspuntu politikoari uko egingo eta bere ideologia ere nabarmen agertuko zela izango zituen interbentzioetan. Horrela islatu ziren bere hitzak asanblearen akta ofizialean:
“Sr. Presidente : El Sr. Basterrechea acaba de dirigir a esta presidencia un escrito y yo le ruego nos diga sí lo ha hecho como representante del Ayuntamiento de Bermeo o como Diputado a Cortes .
El Sr. Basterrechea : Yo, en mí doble concepto de representante del Ayuntamiento de Bermeo y Diputado a Cortes, en vista de la cuestión previa que aquí se ha planteado, he dirigido un volante a la presidencia solicitando que se conceda por la Asamblea el derecho a hacer uso de la palabra a los Diputados aquí presentes. […]
El Sr. Presidente: Tiene la palabra el Sr, Basterrechea .
El Sr. Basterrechea : He de advertir previamente que mis venciones en esta Asamblea han de ser exclusivamente como representante del Ayuntamiento popular de Bermeo . Quiero decir con esto que aunque como diputado a Cortes tengo yo una representación política bien definida, sin embargo, intervendré simplemente en aquella representación, prescindiendo en cierto sentido, por lo meramente especulativo, de que soy miembro de un partido político de una significación neta en el movimiento de nuestro País . Esto quiero hacer constar no sólo para esta intervención sino para todas las demás.
No voy yo a acordarme, pues, de que soy miembro de un partido político en sentido positivo, pero sí en sentido negativo; es decir yo no podía nunca pasar por un Estatuto que contradijese o estuviese en pugna con los principios o tesis que mantenga yo como político que sostenga mí partido como tal partido político. Pero esto me va a llevar a mí a pretender que salvado ello el Estatuto integre el principio y la tesis que rige a mí partido político.
Hori bai, bere ikuspuntu politikoa erakutsi zuenean, behin eta berriro erreibindikatu zuen, Tolosako alkatearekin eztabaidan, eskubide historikoen erreserbari buruzko klausula Estatutoaren testuan hitzez-hitz sartu beharrak
“Me parece bien sin embargo que se haga una reserva de los derechos históricos del País siempre imprescriptibles, y propongo, como interpretación de la enmienda que aquí se nos ha presentado, que le dé este alcance: «que la aprobación del Estatuto que en su caso haga la Asamblea no implicará nunca la renuncia de los derechos históricos que el País ha mantenido incólumes», y que esta manifestación se haga constar en acta”.
1936ko apirilaren 18an, Madrilgo Gorteetan Estatutuen batzordea sortu zenerako, EAJko diputatuek prest zeuden jadanik testu berriarekin lanean hasteko. Aurreko asteetan, Estatutoa atal ezberdinetan sailkatu eta diputatu bakoitzak atal horietako bat edo batzuen azterketa esleitu zitzaion negoziaketak prestatzen joateko. Une hartan bozemaile gisa jardun zuen Irazustak adierazi zuenez, EAJren talde parlamentarioak, bilduta zeuzkan “abundantes materiales que nos han sido facilitados por distintas personas técnicas, cada cual en su materia respectiva, que a nuestro requerimiento contestaron con estudios muy estimables”.
Basterretxea ez zen, une horretan, diputatua. 1933az geroztik, ikusiko dugunez, Errepublikako Tribunal de Garantias Constitucionales delakoaren kidea zen. Baina bere prestakuntza, esperientzia eta jakituria ezin zitezkeen bazterrean utzi Estutoari forma berria emateko orduan. Izan ere beste inork baino gehiago lan egindakoa zen porrot egindako estatutuen testuen idazketan. Haagatik, talde parlamentariotik kanpora zegoen arren, EAJko diputatu jeltzaleek eurekin batera Estatuto berriaren aldeko lanetan parte hartzeko dei egin zioten. Eta erantzuna ere, jakina, baiezko erantzuna eman zien lagunei. “Estructuración interior del país” izenburuko atala prestatu zuen.
![Kataluniako diputatu abertzaleak, Euskadiko diputatu jeltzaleen eskutik Euskadiko hainbat herritatik 1934an egin zuten bidaian. Argazkian, Bermeon daude. Jose Antonio Agirre, Telesforo Monzon eta beste batzuen artean, Frantzisko Basterretxea ikus daiteke argazkiaren eskumaldean sonbreroa buruan duela.]()
Kataluniako diputatu abertzaleak, Euskadiko diputatu jeltzaleen eskutik Euskadiko hainbat herritatik 1934an egin zuten bidaian. Argazkian, Bermeon daude. Jose Antonio Agirre, Telesforo Monzon eta beste batzuen artean, Frantzisko Basterretxea ikus daiteke argazkiaren eskumaldean sonbreroa buruan duela.
Baina horretaz aparte ere beste gai batzuk jorratu zituen, gogotsu eta seriotasunez. Euzkadi egunkariaren kronistak esaten zuenez: “Basterrechea, incansable, doblado sobre el pupitre de enfrente, prepara materiales doctrinales y técnicos para la discusión, ya próxima, del Estatuto”.
Bera arduratu zen, baita ere, Kataluniako Generalitat-eak eskumenen transferentziak gauzatzeko eratu zuen batzordeko kideekin izan zituzten harremanak bideratzeaz. Argi asko ikusten zuen, “la confrontación de nuestra tesis con la experiencia catalana es siempre de un alto valor […] vamos con estas conversaciones formando un arsenal de datos y observaciones que nos servirán para aligerar las discusiones y allanar el camino”.
II Errepublikaren garaiko euskal Estatutoak, beraz, asko zor zion Basterretxeari. Lehenbiziko lanak hasi zirenetik eta 1936ko testua onetsi zen arteko tartean, jo eta ke ibili baitzen landu ziren testu guztiak idazten, prestatzen, eztabaidatzen, zuzentzen eta orrazten. Inork gutxik ezagutzen zuen, berak bezala, Estatutoaren idazketaren historia konplikatua eta Estatutoaren beraren esan nahia, edukia eta norainokotasuna. Estatutoari buruzko bere hausnarketa sakonak -testua ondo landu eta hobeto aztertu duenaren hausnarketak, alegia- Buenos Aires-en 1946 urtean, “El Estatuto en la trayectoria política del País Vasco” izenburuko hitzaldian jaso zituen, beste inon baino argiago, luze eta zabal. Hitzaldi horren testu osoa, urte bereko azaroaren 30eko Euzko Deya-n jaso zen eta oraindik ere testu baliagarria da II Errepublikaren garaiko Estatutoa bere testuinguru historikoan eta politikoan kokatzeko zein bere edukinaren nondik eta norakoan sakontzeko. Basterretxeak, bazekin jakin Estatutoak bere akatsak zituela:
“El del Estatuto es un sistema jurídico rígido, poco flexible, que no responde a la manera como se dan los servicios públicos en la vida, ni a la complejidad de las funciones en la actualidad.
Cuando hay necesidad de un gran quehacer propio, el Estatuto no nos dispone medios económicos, ni legales para realizarlos. Así no se pueden abocar por carencia de facultades, reformas de estructura , de justicia social, de liberación económica del hombre ni de progreso que resultan adecuadas según las constantes tradicionales y las características de cada comunidad, aún considerada regionalmente.
En resumen, se trata de una organización minimizada, que no es apta por sus atribuciones y finalidades para las necesidades más esenciales de la realidad vital y funcional de nuestro país.
Discrimina la legislación por materias, netas, completas, atribuyéndolas o a la república o a la Región, cuando más real y efectivo sería en muchas materias, dividir la legislación en los principios generales y atribuir a las regiones autónomas, el desarrollo de la legislación para adecuarla a las necesidades y valores específicos de cada una de estas, por ejemplo, en las cuestiones sociales y económicas.
Dispone de órganos mixtos como los de Orden público que obstaculizan los servicios, la eficiencia y la rapidez de los mismos, características que deben imperar en toda ejecución”
Baina oro har lorpen handitzat hartzen zuen Estatutoa. Euskadiri eta euskal hiritarrei mesede handia egin zion lorpentzat. Eta euskal autogobernuaren zentzuaz ere bazuen gogoetarik. Sasoiko abertzalearen gogoeta, alegia. XXI mendearen hasera honetan ere, gaurkotasun handikoa den gogoeta :
“Nosotros, los nacionalistas, ante los tres criterios con los que se puede valorar el futuro de Euzkadi, a saber, el histórico, el de nacionalidad y el de autodeterminación, creo que seguiremos un criterio combinado, por decirlo así, de lo tradicional, lo nacional y de la expresión de la voluntad popular vasca. Y como demócratas que somos, deberemos, primeramente, propagar nuestras ideas y soluciones patrióticas, pero después y en definitiva,, someternos a la voluntad mayoritaria de nuestro pueblo, en la expresión auténtica y específica de su determinación soberana. Esta es al menos mi sincera opinión”.
II Errepublikako Tribunal de Garantías Constitucionales delakoaren kide.
II Errepublikako Konstituzioak, Auzitegi berezi bat aurrikusten zuen, besteak beste, legeen konstituzionaltasuna, giza-eskubideen babesa eta Estatuaren eta regioen arteko eskumen-liskarrak epaitzeko. Tribunal de Garantías Constitucionales izenarekin bateatu zen. Funtsean, eta bi hitzetan esateko, gaur eguneko Auzitegi Konstituzionalaren antzeko organoa zen.
Auzitegi hau, presidente batez eta hogeita bost kidez osatu behar zen. Eta azken hauen artetik, hamalau, legeak definitutako regioek aukeratu behar zituzten: bakoitzak, bat. Horrela zioen behintzat 1933ko ekainaren 14an onetsi zen legeak.
1933ko irailaren 3an, Auzitegi hau osatu behar zuten regioetako bokalak aukeratzeko prozedurari ekin zitzaion. Hautaketa, Regio bakoitzeko zinegotzi eta alkate guztien artean egin behar zen, boto bidez. Alderdi bakoitzak bere hautagaiak aurkeztu eta horien artean aukeratu behar zituzten alkate eta zinegotziek. EAJak Franzisko Basterretxea proposatu zuen “Vascongadas”-eko magistratu gisa, eta Jose Eizagirre lege-gizon tolosarra bere ordezko. Baina EAJrenaz gain, beste bost kandidatura egon ziren jokoan Euskadiko lurraldean.
Emaitza izugarria lortu zuen EAJaren bikoteak. Beste guztiak batera lortu zutena baino boto gehiago bildu zituzten hautagai jeltzaleek. Bete-betean eta modu borobilean irabazi zuten hautaketa. El Día egunkari jeltzaleak garaipen handitzat hartzen zuen lortutako emaitza, bere irailaren 5eko editorialean:
“En Euzkadi los resultados estaban previstos. Resultados, tambén, de carácter político, puesto que a éstas elecciones marcharon todos los partidos políticos, designando candidatos afiliados a sus organizaciones y se aprestaron a conseguir un triunfo para su ideario político definido […] En Araba, Gipuzkoa y Bizkaia el triunfo del Nacionalismo Vasco ha sido rotundo. Ninguna duda cabía de que en Gipuzkoa y Bizkaia el número de electores que obtuviera el PNV había de doblar, superando, al que cualquier otro partido político obtuviera.
Así ha sido, en efecto. Nnguna organización política ha obtenido en ninguna de estas dos regiones ni siquiera la mitad de los conseguidos por el Partido Nacionalista.
En Araba los resultados han sido altamente consoladores. El avance experimentado por el Nacionalismo Vasco ha sido prodigioso. No era un secreto para nadie que muchos de los concejales que en las últimas elecciones salieron figurando en las filas de la Hermandad Alavesa, eran nacionalistas. Y así se ha demostrado en esta ocasión.
Todo ello ha dado como resultado el que la cifra de concejales que figuran como nacionalistas vascos en estas tres regiones de Euzkadi sean más en número que todos los demás concejales, de todos los partidos políticos, sumados en conjunto. O sea, con otras palabras, que la mayoría absoluta de concejales es nacionalista.
De ahí se sigue en sana lógica, que la mayoría de la población de esta zona de Euzkadi es nacionalista. Esto era ya sabido, pero vienen oportunamente ocasiones como la presente para demostrarlo.
Lo repetido ya mil veces, que la idea patriótica avanza con notros progresos es innegable. Tanto más, cuanto que la juventud que se apresta a tomar la posesión de sus derechos políticos es, en casi su totalidad, conocedora de la verdad, de que la única patria de los vascos es Euzkadi”
Nafarroatik, Victor Pradera Larunbe tradizionalista ezaguna atera zen.
Auzitegi honetan jardun zen bitartean, idazkiren bat idazten zuenean, menbretearen azpian, “Vocal” hitzaren ganean, ikurriña bat marraztu ohi zuen lagunen edota alderdikideen arteko korrespondentzian. Auzitegiak, ikusten denez, ez zuen Basterretxea itsutu. Ez zion iparra galarazi. Bere betiko ideiekin eta leialtasunekin jarraitu zuen. Ondo baino hobeto zekien zertarako zegoen Auzitegian.
![Tribunal de Garantías Constitucionales delakoaren bokala zenean, ikurriñaren irudia marraztu ohi zuen idazkien menbretean menbretean.]()
Tribunal de Garantías Constitucionales delakoaren bokala zenean, ikurriñaren irudia marraztu ohi zuen idazkien menbretean menbretean.
Are gehiago, Auzitegian jardun ahal izateko Gorteak utzita zeuzkan arren, EAJko diputatuen lanaren azterketa zehatza egiten jarraitu zuen. Interes handiarekin jarraitzen zuen bere kide politikoen lan parlamentarioa. Eta ahal zuenean, jakina, laguntza ere eskaintzen zien. 1935ko abenduaren 8ko Euzkadi egunkarian argitaratu zen elkarrizketa batean ondo asko ikus daiteke, berak Parlamentutik kanpoan zegoen arren, zernolako arretarekin jarraitzen zituen Gorteetako gora-beherak.
Aurreko egunetan, diputatu jeltzaleek -eta bereziki, Horn-ek, Monzonek, Agirrek eta Iruxok- Calvo Sotelorekin izan zuten debate famatua izan zen Madrilen; hots, Calvo Sotelok, EAJaren ilegalizazioa eskatu zuen debate ezaguna. Bada debateari buruzko bere iritzia eman zuen Basterretxeak, hemizikloko bisitarien lekuan egon zelako, eztabaida hura pertsonalki jarraitzen. Bere kontakizunak ondo erakusten du, diputatu jeltzaleekin elkarlan estuan jarraitzen zuela:
“Ayer regresó de Madrid el miembro del Tribunal de Garantías Constitucionales don Francisco de Basterretxea. Como quiera que estuvo presente en la sesión de las Cortes españolas en que desataron su ofensiva contra el nacionalismo vasco el exsecretario de Hacienda de la Dictadura señor Calvo Sotelo y consortes, estimamos de interés conocer la opinión siempre autorizada, del exdiputado vizcaíno. Acogió esta nuestra pretensión con su acostumbrada amabilidad y a ella debemos la información siguiente […]
El martes llegué a Madrid a fin de acudir a la reunión de la Ponencia encargada de confeccionar la Memoria que publicará el Tribunal de Garantías, documento que, por cierto, será muy interesante, no sólo por su contenido doctrinal y jurisprudencial, sino porque recongerá tambén antecedentes de aquella institución político-judicial en cuanto al amparo de las libertades públicas individuales enla práctica y en la legislación foral del pueblo vasco, cuya existencia es desconocida no sólo del gran público, sino de los propios tratadistas no vascos.
Terminado mi cometido en el Tribunal de Garantías Constitucionales, quede´en Madrid para asistir y colaborar enlas reuniones de la minoría parlamentaria nacionalista, que estaba pendiente de una interpelación importantísima para el nacionalismo vasco, no tanto por la previa finalidad que la misma buscaba, sino por el tema y el problema que podía ella integrar.
La minoría, en efecto, bajo la acertada dirección de don José Horn y Areilza –que es entre nosotros una institución- estudió detenidamente las diversas hipótesis y tesis del planteamiento de las cuestiones que pueden derivarse de la proposición que su primer firmante, el señor Calvo Soteolo, había presentado al Congreso español.
Se deseaba discutir de una vez el lfondo de la cuestión vasca, del problema foral, de la doctrina del PNV, con toda calma, con toda amplitud y con toda verdad y lealtad.
Se acopiaron datos y razonamientos de toda clase, se concretaron declaraciones claras y terminantes, así como contestaciones para toda clase de preguntas, y fueron distribuidos los temas.
Se concedía al adversario cierto margen de lealtad, de sinceridad, de autoridad y de preparación en estas materias, entendiéndose que hablase como político o como ciudadano, en cualquier caso expondría una tesis, una doctrina, frente a la tesis y a la doctrina general sustentada por nosotros y a la concretada del PNV […] Francamente decepcionante [Calvo Sotelo-ren interbentzioa], aun, claroestá, hallándome, como me hallaba, completamente convencido de que no le asistía la razón. Me decepcionó porque en ella no apareción por parte alguna ni tesis, ni doctrina, ni una réplica fundada a los principios, a las doctrinas ni a las finalidades del PNV; sólo había un ataque de fiscal que pontificaba, que definía sin fundamentación tendiendo a dos finalidades: primero que el nacionalismo vasco era puramente separatista, y segunda, a sostener que atesoraba un odio irreconciliable a España, removiendo así los sentimientos de la Cámara ylas pasiones más nobles de esta; pero todo ello con una finalidad de injuria, con una fnalidad de pasión premeditada paa no dar parte ni razonamiento contrario…”
Sesioari buruzko azalpenak eman eta gero, bere konklusioak azaldu zizkion Basterretxeak Euzkadiko egunkariko kazetariari. Bere ustez, debate hurak argi baino argiago utzi zuen, batzuk uste zutenaren kontra, EAJak jarraitu egin behar zuela Madrilgo Gorteetan politika egiten, abertzaletasunaren argudio eta arrazoiak garden eta txukun azaldu nahi baziren behintzat..
“Estimo que ha constituido un rotundo triunfo para el nacionalismo vasco y para sus representantes en las Cortes. Y ha podido observarse una vez más la imprescindible necesidad de que el PNV tenga una representación en las Cortes españolas, porque, de no ser así, ¿quién hubiese acudido en su defensa después del duro, injusto e interesado ataque que le dirigió el señor Calvo Sotelo? Y ¿quién hubiera podido plantear nuestro problema allí donde precisamente es necesario que se exponga? Porque para la defensa de los derechos del País Vasco que son negados en las Cortes españolas, no hay tesis más victoriosa que la sostenida por el PNV, y si no, que se recuerde la fragilidad de la defensa que hicieron de los fueron vascos, en los períodos de 1839 a 1876, los oradores que tomaron parte en lal defensa de los mismos, que pudieron ser rebatidos por la parte contraria precisamente porque no fundamentaban sus razonamientos en una interpretación histórica y doctrinal fundada enla nacionalidad vasca”
![Burukide, diputatu eta kargu publiko jeltzaleak, 1936an Vaticano-ra joan zireneko argazkia. Basterretxea -garai hartan Tribunal de Garantías Constitucionales delako organoaren kidea zen- zutunik, ezkerretik hirugarren lekuan ikusten dena da.]()
Burukide, diputatu eta kargu publiko jeltzaleak, 1936an Vaticano-ra joan zireneko argazkia. Basterretxea -garai hartan Tribunal de Garantías Constitucionales delako organoaren kidea zen- zutunik, ezkerretik hasita hirugarren lekuan ikusten dena da.
Gerratea eta atzerriratzea
Gerratea sortu eta frankistak Bermeora sartzeko zeudenean, sendi guztia hartu eta Frantziara alde egin zuen. Nestor Basterretxeak ondo gogoratzen du noiz eta nola irten behar zuten jaioterritik:
“La última comida familiar de Bermeo antes de embarcarnos hacia el exilio fue en el restaurante Txurrust, que estaba en la planta baja de nuestra casa [...] El de nuestra salida al exilio fue un día de septiembre especialmente desapacible. Un frente de nieblas cegaba las perspectivas hasta la isla de Izaro y el imponente peñón de Ogoño, en cuya otra vertiente se asienta Elantxobe.
En las afueras del puerto estaba fondeado el buque de guerra francés Aisne, que hacia el final de la tarde iba a llevarnos a San Juan de Luz.
Navegando sobre la densidad moviente de una mar gruesa, acurrucado junto a un cañón, iba mirando cómo crecía lentamete la noche, sin tener conciencia clara de que se había acabado el tiempo de mi infancia”
Donibane Garazin bi urte egin eta gero, Paris-eko Delegazioan enplegu bat eskaini zioten Basterretxeari eta bertara joan zen emaztea eta seme-alabekin. Baina Munduko II gerratea geroago eta nabarmenagoa zen Paris. Naziek Pariseko atarian zuden eta Frantzia osoa euren kontrolpean jartzeko asmoarekin zebiltzan. Haatik, Paris utzi eta Marsellako bidea hartu zuten Bastarretxeatarrak, hango portuan, Argentinaruntz doan itsasontzia hartzeko asmoarekin. 1940ko azaroaren 15ean ateratzen dira Marsellako portutik, Alsina itsasontzi famatuaren barruan. Neke, iztilu eta ezbehar askoren erdian -Alsinaren bidaia odisea bat zen- itsasontzi horretan zeharkatu zuten Atlantikoa eta 1942ko abuztuaren 30an heldu ziren Buenos Aires-era. Bidai luzea benetan.
Harrez gero, Buenos Aires-en bizi izan zen hainbar urtetan. Oso atzean gelditzen zen Bermeo. Bermeoko etxea, frankistak eurenganatu zuten eta Goardia Zibilaren koartel bilakatu zuten. Hainbat hamarkadatan jarraitu zuen horrela.
Behin Ego Amerikara helduta, Eusko Jaurlaritzak Buenos Aires-en ireki berria zeukan Delegazioan hasi zen lanean, azterketa juridiko eta ekonomikoen arduradun gisa. Izan ere, Argentinan egon zen bitartean, alderdiak esleitu zion lan politikoaz aparte, interes handiarekin ekin zion baita ere betidanik oso gustokoa izan zuen lan akademikoari. Buenos Aires-eko zein Mexiko-ko Euzko Deya aldizkarietan, behin baino gehiagotan argitaratzen ziren bere hitzaldiak eta idazkiak; beti serioak, sakonak eta ondo tajutuak. Galeuzca-n eta eta Nación Vasca-n ere ikusi ziten argia bere lan mamitsuak. Ezagunenak aipatzekotan, 1943ko uztailaren 10ean argitaratu zuen “La Democracia en el Nuevo Orden”; 1946ko azaroaren 30eko “El Estatuto en la trayectoria política del País Vasco” eta 1947ko urtarrilean ezagutzera eman zuen “El régimen franquista arruinará la economía”.
Bera eta bere familia, aspaldidanik Argentinako hiriburuan bizi zen euskal kolonia jendetsuan txertatu ziren normaltasun osoz. Horren adierazle gisa, bere alaba bakarra, Lide, ezusezko heriotzarekin hil zenean, 1945ko urtarrilean, aipamen sentikorra dedikatu zion Ezko Deya aldizkariak:
“La terrible noticia, que nos parece increíble, ha tenido una tristísima confirmación.
A los 23 años, en la Cumbe (Córdoba), tan lejos de su tierra vasca, que ella amba tanto, reposan desde ayer sus restos, que un día serán trasladados a Bermeo, el conocido puerto vizcaíno, donde ella nació y donde habían nacido sus padres y tantos otros parientes de las conocidas familias Basterrechea y Arzadun y de donde tuvo que salir con sus padres y hermanos para el exilio en esta inmensa caravana de inocentes refugiados que pasean sus aflicciones por el mundo a consecuencia de la guerra civil española.
Era la hija única de este hogar formado por Francisco Basterrechea y Fernanda Arzadun, de tan rancia estirpe vasca y tan respetados y estimados en todo el país por las virtudes acreditadas por su padres y por tantas generaciones de sus ascendientes”
Kolpen handia izan zen Lideren heriotza. Sendiarentzat ez ezik, Buenos Aires-eko euskaldun komunitate osoarentzat. Izan ere, andre gaztea zen Lide, eta giza-harremanetarako dohe handikoa; kementsua eta euskalzale sutsua. Sinpatía handiak sortzen zituen jendearengan.
![Lide Basterretxearen heriotzaren berri eman zuen Euzko Deya aldizkariaren orrialdea. Argazkian, Lide bera ikus daiteke.]()
Lide Basterretxearen heriotzaren berri eman zuen Euzko Deya aldizkariaren orrialdea. Argazkian, Lide bera ikus daiteke.
Munduko II gerratearen ostean, Ramon Aldasoro Eusko Jaurlaritzaren lehen Ordezkariak Argentina utzi eta Europara itzuli zenean, Basterretxea izendatu zuen Agirre Lehendakariak bere lekua betetzeko. Bermeoko jelkidea Buenos Aires-eko Delegazioaren buruan jartzeko erabakia, aurreko hilabeteetan landu zen Eusko Jaurlaritzaren kanpo-politikaren diseinuaz arduratzen ziren Agirre Lehendakaria eta New York-eko Delegazioaren aurrean zeuden Irala, Lasarte eta abarren artean. 1946ko abuztuaren 28an, New York-eko Delegaziotik Basterretxearen proposamena egiten zioten Lehendakariari. Lasartek eta Iralak luze eta sakon hausnartutako kontua zen Buenos Aires-eko Ordezkariarena eta omen zuten pertsona egokiagorik ikusten kargu horretan jarduteko. Horrela adierazten zion Lasartek Lehendakariari:
“Hemos hablado largamente con Anton sobre esto como sobre toda nuestra acción y organización en Sudamérica. Mi opinión sobre la Delegación de Buenos Aires es la siguiente: Si como se ve quieres que Ramón vaya a Francia, me parece que debes nombrad delegado a título transitorio a Bastarretxea (sic). No necesito ponderar a don Paco, pero sí aumentar el que momentáneamente se quede en Buenos Aires para dirigir la Delegación. Me parece que cualquier otro no tendría la autoridad de él, no solo por su historia y títulos, sino por su disposición particular en relación con la unión de todos los vascos, lo que hace que sea bien considerado por los grupos de todas las ideologías. Además, y yo también pensaba haber hablado personalmente de ello, me parece que obligarle a Basterretxea a trasladarse a Francia dejando a su familia en Buenos Aires, y particularmente a Fernanda que todavía no se ha repuesto de la de la muerto de su hija, es algo innecesario, al menos en mi conocimiento de las cosas. Excuso decirte que don Paco es absolutamente ajeno a esta sugerencia,que tan vez no le agrade, y que continúa siendo el hombre más leal y sacrificado, sobre todo a tu persona, dispuesto a hacer n o importa qué función de cualquier índole. Repasando con Anton toda la lista de personas disponibles en Buenos Aires no encontramos nada que satisfaga tanto como esta designación a título trnasitorio de Basterrtxea. De esta forma habría tiempo para estudiar una solución definitiva”.
Izendapena, azaroaren 28an egin zen eta karguaz jabetzeko ekitaldia, abenduaren 16an gertatu zen. Ongi asko ematen zuen horren berri Euzko Deya-ren hurrengo aleak. Erdiko orrialdeetan azaldu zen kronika luze batek jakinarazten zuenez,
“El día 16 del corriente tuvo lugar en las oficinas de la Delegación Vasca en Argentina el acto de la entrega de las oportunas credenciales de Delegado Vasco en este país al doctor Francisco de Basterrechea pro el doctor Ramón M. Aldasoro, que hasta ahora ha desempeñado dicho cargo y que partió requerido por el presidente del Gobierno de Euzkadi para reincorporarse al mismo en su sede actual de Francia.
La ceremonia se desarrolló en términos de gran sencillez, habiendo acudido a la misma las representaciones de los centros y entidades vascos de las organizaciones políticas y sindicales adscritas al Gobierno de Euzkadi, del Consejo de Galicia, de las colectividad y comunidad catalanes, de los Republicanos españoles, de la prensa porteña y diversas personalidades argentinas vinculadas a nuestra colectividad además de varias caracterizadas personas del medio vasco […] se inició la ceremonia dando a conocer el doctor Aldasoro que ese mismo día pudo abandonar su domicilio después de una enfermedad de varios días, la disposición del presidente del Gobierno de Euzkadi nombrando para sucederle en la Delegación al doctor Francisco de Basterrechea”
Ekitaldian, biak hartu zuten parte, diskurtso banarekin: Ordezkari zaharrak eta berriak. Basterretxearen hitzak, Aldasorori egindako lanagatik eskerrak emateko, eta bere harridura eta asmoak azaltzeko izan ziren. Harridura, berak ere Europara itzultzeko itxaropena zeukan arren Lehendakariak Argentinan gelditzeko agindua eman ziolako. Eta asmoak, Buenos Aires-en gelditu behar zenez, programa batekin jokatu behar zuelako. Euskaldun guztien batasunaren inguruan landutako programa bat, alegia:
“Con profunda emoción recibo de manos del ilustre amigo, el doctor Aldasoro, las credenciales por las que el señor Aguirre, presidente del Gobierno vasco me instituye en el cargo de delegado de dicho gobierno de Argentina. No creí yo que podía alcanzarme este honor, por otra parte tan inmerecido, sino que iría precisamente con el propio Aldasoro a Francia, como me tenía indicado el mismo señor presidente, para proseguir allá los estudios y proyectos de índole jurídica y económica a que últimamente me he venido dedicando. Pero sumiso, como patriota vasco, a las resoluciones de nuestro querido presidente, he debido aceptar este cargo, lo que me produce el único motivo de satisfacción que tengo por ahora, que es el de permanecer entre vosotros, vascos argentinos y republicanos españoles que me escucháis por vosotros y por quienes representáis tan idónea y legítimamente […] sabemos que representamos el espíritu del pueblo demócrata vasco, que defendemos y propugnamos sus eternos valores, que somos el el eco auténtico de sus deseos. Porque, ¿quién sino nosotros y quienes están con nosotros, cultivan la lengua vasca, la historia de libertad vasca, el derecho vasco, la tradición vasca, en una palabra, la personalidad nacional del pueblo vasco en la Argentina y en el Mundo entero? Ahí tenéis al portavoz de todo lo genuino nuestro en la Argentina, el veterano periódico Euzko Deya que por ello lleva este título que quiere decir: La voz de los Vascos. Podremos concluir, pues, con toda verdad que esta Delegación este Hogar vasco por antonomasia, porque quiere ser de todos los vascos amantes de su país y resumen y unión de todas las sociedades de esta naturaleza residente en esta amada tierra, tiene no solamente la representación del Gobierno Vasco, sino la del auténtico sentir popular y democrático de Euskalerría, de Euzkadi.
Nosotros nos esforzaremos por seguir y aun superar esta tradición vasca y siempre por intensificarla y desarrollarla, para alcanzar la máxima unión de todos los vascos, la máxima colaboración social y la mayor prosperidad común […] Doy sinceras gracias a todos presentes por la atención que han tenido de acudir a este acto cordial y hago votos por el buen viaje del amigo Aldasoro y de su distinguida familia, pro el mejor éxito de sus funciones en el Gobierno vasco, por el triunfo de los ideales democráticos de la República Española, por la unión de todos los vascos, por la prosperidad de este noble pueblo argentino y por la perpetua confraternidad vasco-argentina”
Euzko Deyaren alde horretan, Tellagorri idazle ospetsuak ere bere ohiko iruzkin jatorra zuzendu zion Eusko Jaurlaritzaren Ordezkari berriari. Ez zitzaion falta bere idazkieten ohikoa zen umore kutsua:
“Unas horas antes de embarcar para Francia, el señor Aldasoro traspasó el cargo al señor Basterrechea, designado pro el presidente Aguirre; pero le traspasó también todos los amigos que había hecho en Buenos Aires, los cuales, naturalmente, empezarán un día de estos a llevar al señor Basterrechea a todos los “estaños” y a todos los mejores comedores de la ciudad. Pero el señor Basterrechea, que reúne todas las condiciones de de inteligencia, de sociabilidad y de cordialidad, es parco, abstemio, frugal, morigerado; quiero decir que si se empeñan en que ha de comer y beber todo lo que le ofrezcan, el cargo de delegado quedará vacante muy pronto.
Para evitar la catástrofe y como ya se ha visto que eludir los banquetes y los vinos de honor es imposible, no se nos ha ocurrido otros expediente que nombrar un subdelegado gastronómico, cuya misión única será la de comer y beber todo lo que le echen, sin zafarse nunca.”
Delegazioburuaren erantzukizunaz jabetu eta denbora gutxitara, elkarrizketa bat egin zioten Buenos Aires-eko Euzko Deya-n, bere iritziak, pentsaerak eta egitasmoak arakatzeko xedearekin (ikus 1947ko otsailaren 10eko alea). Urte askotan euskal gobernuaren eraikuntzan jo eta ke ibilitakoaren usaina zerion elkarrizketak. Argi erakusten zuen, diputatua izandakoa zela elkarrizketatua eta II Errepublikako Gorteetan Euskadirentzat autogobernu-esparrua bilatzen lan egindakoa. Euskadirentzat Euskal nortasun politikoaren aitorpenaren bila luzaroan jardundakoa izaki, hausnarketa sakonak eginda zeuzkan Basterretxeak Euskadiren nondik eta norakoaren inguruan. Eta nabarmen agertzen zen hori elkarrizketan. Nolanahi ere, gerora adi, Estatu espainiarreko beste nazioekin batera elkarlanean: jokatu beharra ikusten zuen Basterretxeak, atzerritik lan-hildo eraginkorragoa marrazteko:
“Cuando se instauró la segunda República española, el PNV había acordado colaborar con la misma en medida que sería conveniente para la libertad individual, la democracia en general y los derechos de nuestro pueblo, sin perjuicio de mantener su sentido confesional. Los diputados nacionalistas propugnaron una Constitución federal después de dejar sentados los principios de la personalidad vasca, el sentido de su libertad histórica y la consecuencia política de autodeterminación mayoritaria del pueblo vasco para adaptar su régimen tradicional a las necesidades actuales y convenir las relaciones con el Estado común. No se pudo alcanzar la Constitución federal sino un régimen de regiones autónomas, y el PNV fue el promotor de la autonomía y el sostenedor leal de la legalidad republicana. Posteriormente, se ha avanzado más en la colaboración, extendiéndola a otros pueblos integrantes de la República. Por eso entiendo que la política de colaboración vasca es un positivo avance en ese camino dentro de la singularidad propia del País Vasco y dentro de la pluralidad nacional ibérica o española. Se tiende hoy a una Confederación común entre los pueblos nacionales con base de personalidad e igualdad [...]“
Une zehatz hartan, bere ustez -gogoratu behar da GALEUZCA aldizkarian idazten zuela- katalanekin eta gailegoekin bat egin beharra zegoen, gainontzekoekin batera jokatuz, bakoitzaren autogobernua errespetatuko duen ulermen-formula bat aurkitzeko.
“Vascos, catalanes y gallegos tratamos de entendernos con la nacionalidad castellana para ir a una República española o ibérica si entrase en ella también Portugal en todo aquello que tenemos de común y conservando cada uno lo suyo propio, como corresponde en un entendimiento sincero y fecundo. De otra forma mucho es de temer que cada uno de los pueblos se vea obligado a volver al espíritu de singularidad y exclusividad, actitud que se vería reforzada con la conciencia propia que ya es indestructible. De desear es que todos lleguemos a un espíritu de verdadera comprensión que haga una realidad provechosa, una Confederación ibérica o española, dejando siempre a salvo la voluntad política determinante del pueblo vasco”
Lehendakariaren agindua jarraituz, Delegazioarentzat zehaztu zuen helburuetako bat -garrantzitsuena, agian- Argentinako euskaldunen batasuna lantzea eta bultzatzea izan zen. Horretarako, laterri hartan sortutako euskal elkarteen federazioa suspertu zuen eta eskura zituen egin ahal guztiak egin zituen bere erantzukizuneko lurrealdean sakabanatuta zegoen euskal komunitatea egituratzeko. Izan ere, elkarte ezberdin askotan bilduta zeuden Argentinako euskaldunak eta elkarte horiek guztiak federatzeko ahalegin aparta egin zuen Basterretxeak, Hego Amerikako gizartearen aurrean euskaltasuna ahalik eta bateratuen agertu zedin. Hori dela eta, elkarte askorekin batzartu zen eta hain jaialditan parte hartu zuen, Argentinako euskaldunen artean batasunaren beharra hedatuz.
![Basterretxeak lan garrantzitsua egin zuen Eusko Jaurlaritzak Buenos Aires-en zeukan Delegazioaren buruan. Argazkian, Euzko-Txokoa elkartearen urteurrena ospatzen. Ezkerretik bigarrena da Basterretxea, Euzko Deya-k argitaratu zuen kronikako argazkian]()
Basterretxeak lan garrantzitsua egin zuen Eusko Jaurlaritzak Buenos Aires-en zeukan Delegazioaren buruan. Argazkian, Euzko-Txokoa elkartearen urteurrena ospatzen. Ezkerretik bigarrena da Basterretxea, Euzko Deya-k argitaratu zuen kronikako argazkian
Delegazioaren ekimena sendotzeko, idazkari bat izendatu zuen: Pedro Basaldua.
![Argentinako "Arrecifes" herrian, "Euskaldunak denak bat" elkartearen egoitzaren inaugurazioan, 1947ko Aberri Egunean. Basterretxea, argazkiaren goi partean ikus daiteke korbatarekin]()
Argentinako “Arrecifes” herrian, “Euskaldunak denak bat” elkartearen egoitzaren inaugurazioan, 1947ko Aberri Egunean. Basterretxea, argazkiaren goi partean ikus daiteke korbatarekin
Poztasun handiz hartu zuen mundu guztiak egoera berria. Basterretxeak eta Basalduak bikote langilea eta eraginkorra osatzen zuten. Aurrenekoak, esperientzia, eskarmentua eta ibilbide politikoa zeukan ondare gisa. Bigarrenak, berriz, gaztetasuna, adorea eta kemena. Anton Iralak Lehendakari 1947ko otsailaren 13an bidali zion gutunean horrela esaten zion:
“Coincido con el Lendakari que Don Paco está bien orientado. Además su buena voluntad, recto criterio y gran espíritu patriótico han de contribuir al buen orden de los asuntos en aquel país. Yo tengo la completa seguridad de que no ha de haber ningún problema motivado por falta de buenas relaciones. Todo lo contrario”.
Urteen joanarekin, Basterretxeak Delegazioa utzi zuenean, Basalduak berak hartuko zuen Eusko Jaurlaritzaren Ordezkariaren ardura. Baina bien bitartean, urte latzak izan ziren Basterretxeak eta Basalduak Buenos Aires-eko Delegazioaren buruan bizi izan zituztenak. Baliabiderik ezak, eskasia larrian murgildu zuen Delegazioa eta soldatak eta gastuak murriztu beharrean aurkitu zen Frantzisko. Horrek, jakina, haserre eta egonezin bat baino gehiago sortu zion. Arazo hauek ere maiz agertzen dira Irala eta Lehendakariaren arteko korrespondentzian:
Iralak Lehendakariari 1947ko otsailean bidali zion eskutitz batean somatzen dira dagoeneko Delegazioak bizi zituen nola-halako arazo ekonomikoak. Iralak, hasiera batean, ezgauzatzat jo nahi ditu arazo horiek. Ahalegin gehiegirik gabe bideratu eta konponduko direlakoan:
“El Lendakari, por su parte, no ha de tener preocupaciones sobre el consejo que me da en materia económica pues Pedro y Don Paco se entienden bien sobre el asunto y aquel ha actuado con las cartas boca arriba de acuerdo con lo que aquí hablamos. De allí me han escrito últimamente también a mi modo de ver con excesivo nerviosismo a cuenta de un déficit de tiempo atrás de unos miles de pesos. No muchos. Este es un problema que no ofrece ninguna dificultad para ser arreglado. Dentro de unos días estará todo listo”.
Baina hilabete beranduago ere hor bertan jarraitzen zuten oraindik arazo ekonomiak. Iralaren beraren 1947ko martxoaren 12ko beste idazki batean islatzen dira argi eta garbi. Diruarekin urri zebilen Eusko Jaurlaritza, eta Frantzisko ez zuen beste irtenbiderik ikusten Delegazioko pertsonalean murrizketak egitearena baino. Baina Lehendakariak beste ikuspuntu bat zeukan. Dirurik ez bazegoen, Argentinan bizi ziren abertzaleei eskatu behar zitzaien, euren aberriarekiko atxikimendua eta maitasuna biztuz, ekarpen ekonomikoa bultzatuz:
“Hoy mismo me pongo en relación con Don Francisco Basterrechea para arreglar el asunto de los dos mil dolares en relación con encargo para Aldasoro el cual también me ha escrito.
No voy a hacer ningún comentario sobre las observaciones del Lendakari acerca de la forma de encauzar el problema de nuestro personal en la Delegación de Buenos Aires. Sus observaciones se me figuran lo más acertadas y justas. Cuando yo hable con Perico aquí sobre estas cosas, para nada tratamos el problema de la “poda”. Solamente le hice reflexiones sobre la conveniencia en todos los órdenes para conseguir que las diferentes actividades políticas y de propaganda de la Delegación fueran cubiertas con el esfuerzo de los compatriotas residentes en la Argentina para lo cual habría que realizar una campaña y resaltar el patriotismo y responsabilidad de todos. En ese sentido dirigimos la discusión, pero nada más. Por mi parte, tendré buen cuidado en insistir en los términos que indica el Lendakari”
Beste alde batetik, garai hartako Argentinako agintari nagusiak, Juan Domingo Peronek Francorekiko martxan jarri zuen politikak ere, ez zizkion Euskadiko Delegazioari gauzak erraztu. Francoren adiskidea zen, Peron. Nazio Batuetako Asanblea Nagusiak Francoren erregimena bazterran uzteko erabakia hartu zuenean ere, Madrilen zeuden enbaxadoreak erretiratzeko gomendioa emanez, Peron bera izan zen nazionarteko erkidegoaren baitan Francoren aldeko jarrera argia hartu zuen presidente bakarra. Are gehiago, Espainiak Buenos Aires-era bidali zituen enbaxadoreen eraginez -Areilza eta Aznar euskaldunak, euren artean- arreta handiz jarraitu eta ikuskatu zituen Peronen Gobernuak, Euskal Delegazioak –eta bereiziki Euzko Deya aldizkariak- Francoren erregimenaren kontra egiten zituen kritikak. Bi hitzetan esateko, Franco eta Peronen arteko harreman onak, estutu eta murriztu egin zuen Euskal Delegazioaren Francoren erregimenaren kontrako lan esparrua. Eta hori eragozpen handia izan zen Delegazioaren jarduna diseinatzeko orduan.
Arrazoi bategatik ala besteagatik, kontua da egoera geroago eta zailagoa egiten ari zitzaiola Basterretxeari. Hainbeste okertu zitzaizkion gauzak, azkenean, 1951ko urtarrilaren 31an, dimisioa aurkeztu zion Agirre Lehendakariari.
Geroztik, Madrilera joan zen eta bertan egin zuen zahartzaroa. 1968 urtean, Madrilgo gizarte-kroniketan agertzen da, bere hiloba Maria Leticia Hinojar-Arzadunen ezkontzan, ezteien akta lekuko gisa sinatzen. Horrela dio apirilaren 3ko ABC egunkariak: “…firmaron como testigos [...] su tío Francisco de Basterrechea Zaldívar, sus primos don Néstor, don Ibon y don Andrés Basterretxea Arzadun y don Rafael González Costea”,
Madrilen hil zen 1975ko abenduaren 9an, laurogeita bederatzi urterekin. ABC eskumako egunkarian argitaratutako eskelak honako kargu hauek eransten zizkion: “Diputado en Cortes Constituyentes. Miembro del Tribunal de Garantías Constitucionales. Vocal de Estudios Vascos”
Tagged:
Bermeo,
EAJ-PNV