Quantcast
Channel: Blog de Josu Erkoreka » EAJ-PNV
Viewing all 15 articles
Browse latest View live

Demoscopia teledirigida

$
0
0

La campaña electoral arrancó el viernes con la publicación, casi simultánea, de dos encuestas de intención de voto. Una de ellas estaba hecha por el Centro de Investigaciones Sociológicas (CIS), un organismo público dependiente del Gobierno central. Tras ella, por tanto, se encontraba el PP. Creo que se entiende lo que quiero decir, ¿verdad?. La segunda, por su parte, vio la luz en el diario GARA. De modo y manera que, en su trastienda, no resultaba difícil identificar la mano de Batasuna.

Los dos grandes antagonistas de la política vasca, los dos polos extremos del abanico político de Euskadi, que difieren en todo, se enfrentan por todo, y buscan, además, que esa confrontación sea visualizada por los ciudadanos, venían, sin embargo a coincidir, en sus respectivas encuestas, atribuyendo al PNV un magnífico resultado electoral; un éxito en las urnas que se traduciría, según ellos, en la consecución de entre 26 y 27 escaños. La coincidencia era, como puede verse, puntual, pero crucial. Puntual, porque sólo afectaba a un aspecto concreto del estudio. Pero crucial porque, el concreto aspecto al que afectaba -la cota que alcanzará el partido que gane las elecciones- es decisivo de cara al escenario político que se abrirá en Euskadi tras el 21 de octubre. No es lo mismo que quien triunfe en las urnas lo haga con 21 escaños a que lo haga con 27.

¿No es sospechoso que dos instancias habitualmente tan alejadas en sus diagnósticos y en sus propuestas políticas vengan a coincidir precisamente en ese punto? ¿No da que pensar el hecho de que su calculada -y nada casual- coincidencia, se produzca, además, el mismo día en el que da comienzo la campaña electoral?

No hace falta ser muy perspicaz para responder afirmativamente a ambas preguntas. Lo ocurrido es muy sospechoso y da mucho que pensar. De ahí que resultados de estas dos encuestas hayan de ser tomados a beneficio de inventario. No son fiables. Han pasado tanto tiempo en la cocina, sometidos a todo tipo de aderezos, especias y sazones, que han acabado perdiendo su sabor original. Se nota demasiado que los dos marmitones que los han condimentado, pretendían -en eso sí que pueden coincidir y, de hecho, coinciden, el PP y Batasuna- desmovilizar al electorado del PNV, haciéndole ver que su buen resultado está tan garantizado, que casi es igual acercarse a las urnas que no hacerlo. Se trata de una estrategia muy conocida, que ya no debe sorprender a nadie. Si se insiste con la tenacidad necesaria en el triunfo de una determinada formación política, se acaba desincentivando a sus posibles votantes y estimulando el apoyo electoral a sus contricantes, aunque no sea más que por aquello de poner coto a las mayorías abrumadoras y favorecer el juego de los equlibrios y las mutuas limitaciones, tan caro a la política democrática.

El efecto de las encuestas puede comprobarlo el mismo viernes, por la tarde, con ocasión de una recorrido electoral que hice en el municipio de Trapaga, acompañando a la militancia local. Dos jóvenes sentados en una terraza, que sintonizaban, sin duda, con el PNV, me dijeron: “Esta vez no os va a hacer falta la campaña; todo el mundo os va a votar”. El comentario, como se ve, reflejaba, exactamente, la actitud que las encuestas publicadas esa misma mañana pretendían provocar: da igual votar que no votar porque el triunfo ya está asegurado. Obviamente, me esforcé en cambiar su visión de las cosas, hablándoles de la maniputación de las encuestas y de las estrategias desmovilizadoras. Creo que les convencí para que el 21 de octubre no se lo fiaran todo al voto disciplinado de los más militantes.

¿Y qué es, entonces -se preguntará más de uno- lo que dicen las encuestas?

Las encuestas, al menos las que yo he visto, dicen que el PNV está en condiciones de competir para ganar. Pero no que vaya a ganar sin necesidad de competir, que es algo muy diferente. Y si está en condiciones de disputar el triunfo, pero sin que éste se encuentre asegurado, es evidente que hay competir y luchar para poder alcanzar el éxito. Y eso, en el ámbito de la política democrática, pasa por acercarse a las urnas y votar. No por relajarse y delegar en otros el trabajo que ha de llevarse a cabo para alcanzar el resultado que a uno le gustaría.


Tagged: EAJ-PNV, elecciones

En memoria de Florencio (Polentzi) Markiegi, alcalde nacionalista de Deba fusilado en El Dueso hace 75 años

$
0
0

El próximo lunes, 15 de octubre, se cumplirá el 75º aniversario del fusilamiento en Santoña del alcalde jeltzale de Deba, Florencio Markiegi (Polentzi). Un hombre bueno, abierto, profundamente creyente, generoso, solidario, radicalmente demócrata, euskalzale y nacionalista vasco de una pieza, que cayó fulminado por las balas en la playa de Barria, junto a otros 13 hombres de diferentes filiaciones políticas que, como él, habían sido procesados y condenados por ofrecer resistencia a la sublevación militar auspiciada por el general Franco.

Florencio Markiegi Olazabal, alcalde jeltzale de Deba fusilado en Santoña el 15 de octubre de 1937

75 años constituyen, sin duda, un período de tiempo lo suficientemente amplio como para activar la memoria y rescatar del olvido la figura de una víctima del franquismo, que padeció en propia carne la agresión y la injusticia de un régimen intolerante y liberticida, que persiguió con saña al discrepante y se asentó sobre la violencia y el terror .

El hombre

Florencio Markiegi Olazabal nació en Deba el 6 de enero de 1898, siendo bautizado en la iglesia de Santa María bajo el triple nombre de Florencio José Valentín. Sus primeros años se desarrollaron en un entorno familiar profundamente creyente; algo, ciertamente, poco excepcional en una gran parte del País Vasco de la época. Fue tan intensa la formación religiosa que él y sus hermanos recibieron en casa, que tres de los seis hijos que alumbraron sus padres -exactamente la mitad- llegaron a abrazar el estado religioso: dos -Joseba y Peli- se ordenaron sacerdotes seculares y una de las hermanas profesó como monja. El primero de ellos, por cierto, también fue fusilado por las tropas franquistas, junto a  los prebísteros Joaquín Arin y Leonardo Guridi, que compartía con él quehaceres pastorales en la parroquia de Arrasate. Se les acusó a todos tres del gravísimo delito de cultivar el euskera y desarrollar su actividad parroquial en lengua vasca. Paradojas de la cruzada franquista en el País Vasco, que se propuso defender la fe de Cristo a base de fusilar curas indefensos y asesinar católicos confesos.

Florencio no tomó estado religioso, pero participó igualmente en grupos y asociaciones eclesiásticas reservadas para laicos: presidió la Congregación local de San Luis Gonzaga, patrón de los jóvenes y ocupó, también, la presidencia de la Adoración Nocturna de Deba.

Florencio Markiegi -de pie, a la derecha- junto a sus padres -sentados- y sus cinco hermanos

Como gran parte de los militantes del Partido Nacionalista Vasco de aquella época, Markiegi vivió su compromiso político en estrecha conexión con la fe católica. Política y fe eran, para él y para muchos de sus compañeros de militancia, las dos caras de una misma moneda, que se expresaba a través del conocido lema sabiniano Jaungoikoa eta Lege Zaharra. La divisa bajo la que Markiegi dio cuerpo a su biografía política, construida igualmente sobre la doble columna de la fe y el nacionalismo, la expresó en varios de los escritos que escribió a sus familiares y conocidos la noche previa al fusilamiento:

Gora Euzkadi askatuta

Jaungoikoari bakarrik lotuta

Su relación con el PNV fue bastante temprana. Ya en los años veinte ocupó la secretaría de la organización municipal y la presidencia del Batzoki de Deba. Más adelante, ya en la II República, formaría parte del Consejo Territorial del PNV en Gipuzkoa -el Gipuzko Buru Batzar- y del Euzkadi Buru Batzar. Candidato en las elecciones municipales de 12 de abril de 1931, fue elegido concejal y, en el primer Pleno del mandato, recibió el apoyo de sus compañeros para acceder a la alcaldía de su localidad natal.

A mediados de los años veinte, Markiegi desposó a Maritxu Gárate con la que tuvo tres hijas: Itziar, Lore y Nekane, que todavía viven en Argentina.

Boda de Florencio Markiegi y Maritxu Garate, en el santuario de Itziar

La actividad política

Aunque su vinculación al nacionalismo vasco es anterior, el acceso de Markiegi a la vida política institucional se produce en el marco de la II República que, como se sabe, llegó de la mano de unas elecciones municipales. En aquellos comicios, que se celebraban tras una dictadura de varios años que redujo el pluralismo político a la mínima expresión, el nacionalismo vasco no consiguió acreditar, todavía, el arraigo social y el ímpetu que en los años sucesivos llegaría a demostrar.

En Gipuzkoa, las candidaturas nacionalistas que concurrieron a las urnas el 12 de abril de 1931, no llegaron a obtener ni el 25% de las concejalías. Tampoco la izquierda españolista, que agrupaba a socialistas y republicanos, destacó por su fuerza electoral. Sólo consiguió hacerse con el 20% de los concejales, aunque se impuso claramente en los municipios más populosos: San Sebastián, Irún y Eibar. Fue la derecha españolista -integrada por monárquicos, católicos conservadores y tradicionalistas de las tres ramas- la que mejor parada salió de aquellos comicios, con el 47% de los concejales. El carlismo, como se ve, antaño mayoritario en el agro gipuzkoano, seguía gozando aún de un arraigo notable en muchas zonas de la provincia. Y aunque su fuerza electoral iría atenuándose paulatinamente a lo largo de la II República, en las elecciones de 1936 -las del Frente Poular- serían muchos, todavía, los muncipios de este territorio en los que se impuseron las derechas españolistas agrupadas en la Coalición Antirevolucionaria;  la alianza electoral concertada entre los tradicionalistas, la CEDA y los monárquicos de Renovación Española para poner freno a las izquierdas, ganaron los comicios en Albatzisketa, Albiztur, Alkiza, Altzo, Amezketa, Arama, Asteasu, Azkoitia, Beizama, Belauntza, Berastegi, Berrobi, Elduain, Gaintza, Gaztelu, Goiaz, Hondarribia, Ibarra, Itsaso, Legazpia, Lizartza, Mutiloa, Oñati, Ordizia, Orendain, Tolosa, Zaldibia, Zegama. El contraste de estos datos con el mapa electoral actual, resulta francamente interesante.

Florencio Markiegi -sexto, desde la derecha, entre los que posan de pie- junto a otras personalidades políticas frente al árbol de Gernika

Mas, pese al exiguo resultado que las urnas gipuzkoanas dieron, con carácter general, a las candidaturas nacionalista, hubo comarcas y municipios en los que, ya en 1931, este movimiento político acreditó una notable penetración electoral. Deba fue, sin duda, uno de ellos. En las elecciones de abril de 1931, los votantes debarras eligieron nueve concejales nacionalistas, un independiente y un republicano. Uno de los nueve concejales nacionalistas que pasaron a integrar la corporación fue, precisamente, Florencio Markiegi, que pronto sería aupado por sus compañeros a la dignidad de alcalde.

Las difíciles relaciones del nacionalismo vasco con la II República

Hoy es relativamente frecuente rememorar el período republicano como una suerte de oasis democrático, caracterizado por su modélica tolerancia al pluralismo y su más escrupuloso respeto a las libertades públicas y los derechos fundamentales. Y, ciertamente, su contraste con la dictadura que le precedió y el tiránico régimen militar que le sucedió, no deja margen para otra conclusión. Con todo, no se puede decir que para el nacionalismo vasco fuera un período plenamente satisfactorio. El riguroso dispositivo legal aprobado por la República para defenderse de sus enemigos, autorizaba al Ejecutivo a adoptar severísimas medidas limitativas y/o coercitivas de intervención y sanción en la vida política; medidas de extraordinaria fuerza restrictiva, difícilmente conciliables con la sensabilidad democrática moderna. Y los nacionalistas vascos -aunque no sólo ellos, por supuesto- las padecieron con especial intensidad.

La decisión de encomendar el gobierno de las Diputaciones provinciales a comisiones gestoras elegidas por el Ejecutivo central entre personas de su confianza, por ejemplo, resultaba particularmente agresiva en Euskadi, donde la tradición foral hacía que estas instituciones gozasen de singular arraigo y relevantes competencias. Esta decisión, que adoptaron las izquierdas en la fase constituyente, pero las derechas mantuvieron como si fuese suya, nunca fue bien recibida por los nacionalistas vasco, que exigieron con tanta insistencia como escaso éxito, su apertura a la elección popular. El caso es que los diputados provinciales, con las importantes responsabilidades públicas que tenían atribuías en los territorios vascos, los nombraba el Gobierno central que en ningún momento quiso renunciar a su control.

La censura en los medios de comunicación era, también, estrecha y rigurosa. El estudioso de las hemerotecas se encuentra con numerosos ejemplares de los diarios nacionalistas de la época -EuskadiEl Día o La Voz de Navarra- que fueron parcialmente censurados por la autoridad gubernativa; crónicas, artículos o partes de los mismos, que no pudieron ser publicados porque la censura no consideró pertinente autorizarlo. Hoy esto resulta inimaginable, pero en aquella época era algo cotidiano. La ley autorizaba, asimismo, a disponer la suspensión por vía gubernativa de alcaldes y concejales elegidos por el pueblo y acordar su sustitución por personas afines al Ejecutivo, pero carentes de refrendo popular.  Las limitaciones impuestas a los derechos de expresión, de reunión y de manifestación eran igualmente intensas y habituales. Se imponían multas y se practicaban detenciones por cualquier conducta que pudiera ser considerada como una alteración del orden público.

Durante la legislatura constituyente, fueron las izquierdas las que utilizaron a su antojo estos instrumentos de represión política, provocando entre los nacionalistas vascos cientos de detenidos, procesados y condenados. El número de militantes nacionalistas presos en las cárceles vascas llegó a ser tan elevado, que el PNV constituyó una Comisión pro-presos, que se ocupaba de prestarles asistencia y atender sus necesidades y el Bizkai Buru Batzar llegó a crear un batzoki en la cárcel de Larrinaga, con el propósito de encuadrar en la organización territorial del Partido, a los afiliados recluídos en este centro penitenciario.

Membrete de los formularios que utilizaban los militantes del PNV presos en la cárcel de Larrinaga para comunicarse con el Bizkai Buru Batzar

Como cabe suponer, tras las elecciones de 1933, las derechas no fueron menos activas que las izquierdas en la aplicación autoritaria de este bloque normativo con el fin de poner obstáculos al libre desenvolvimiento de los contendientes políticos. Florencio Markiegi vivió en primera persona la feroz persecución que desplegó el Gobierno radical-cedista contra el movimiento municipalista vasco puesto en marcha en defensa del Concierto Económico  durante el verano de 1934. El alcalde de Deba formó parte de la Comisión de electos municipales constituída para defender las atribuciones fiscales de las instituciones vascas, siendo elegido por el distrito de Azpeitia, junto al alcalde de Zumaia, Victoriano Arrate, el alcalde de Urretxu, Domingo Berriotxoa y José Imaz, concejal de ANV en el Ayuntamiento de San Sebastián.

La guerra civil

Al estallar la guerra civil, Markiegi desplegó un esfuerzo particularmente intenso de cara a mantener el orden público en el término municipal y garantizar la vida de los vecinos y veraneantes vinculados a las derechas, a los que concentró en distintas dependencias de la localidad con el fin de asegurar su protección e impedir que fueran asesinados por milicianos incontrolados, dispuestos a trasladar la guerra a la retaguardia, por su propia cuenta y riesgo. Sin embargo, no pudo impedir que se produjeran algunos asesinatos, como el de José María Alzibar, sacerdote de Itziar y el del veraneante Antonio Morillo. Cuando tuvo conocimiento de los hechos, Marikiegi buscó sus cadáveres y les dio cristiana sepultura, denunciando los hechos ante los tribunales.

Poco antes de que las tropas franquistas entrasen en Deba, el 23 de septiembre de 1936, salió con su familia rumbo a Bilbao. Allí consiguió embarcar a su esposa y sus tres hijas en un buque británico, para que fueran trasladadas a Iparralde. Tras la toma de Bilbao, abandonó Bizkaia con destino a Santander. El día 26 de agosto fue hecho prisionero en Santoña y conducido al penal de El Dueso.

Consejo de Guerra y condena a muerte

La intervención judicial no se demoró. En cuestión de días, Markiegi fue procesado en un procedimiento sumarísimo de urgencia y -por supuesto- condenado por un tribunal militar, en sentencia dictada con fecha 6 de septiembre de 1937. Como era habitual en aquella orgía de atropellos, demasías y ausencia de garantías, Markiegi fue condendo junto a otros veinticuatro procesados, cuyas culpas se dilucidaron en un mismo procedimiento. Las dos docenas de hombres que compartieron sentencia con él, eran militantes de diferentes formaciones políticas y sindicales -como UGT e Izquierda Republicana- aunque la inmensa mayoría pertenecían al PNV.

El único cargo que la sentencia imputa a Florencio Markiegi es que pertenece “al PNV [y] desempeñó el cargo de Alcalde de Deva durante el período separatista así como el de presidente de la Junta Local de Defensa de dicha plaza”.

A efectos de la condena, la sentencia agrupa a los procesados en tres colectivos:

a) Al primero colectivo, integrado por siete reclusos, se le imputa un “delito de adhesión a la rebelión, penado y definido en el párrafo segundo del artículo 238 en relación con el 237 del CJM, con el agravante de peligrosidad definido en el artículo 173”
b) Al segundo, integrado por seis recluso, se le imputa un “delito de adhesión a la rebelión penado y definido en el artículo 238 párrafo segundo en su relación con el artículo 237 del Código de Justicia Militar
c) Al tercer, integrado por doce reclusos, se le imputa un “delito de auxilio a la rebelión penado y definido en el artículo 240 párrafo primero del Código de Justicia Militar”.

Las condenas se acomodan a la gravedad de los hechos imputados a cada colectivo. El primero es condenado a la pena de muerte. El segundo a reclusión perpetua y el tercero, a reclusión temporal de doce años y un día. Eso sí -gran detalle de los magnánimos personajes que integraban el Consejo de Guerra-, se les abonó a todos “el tiempo de su prisión preventiva”.

Evidentemente, a Florencio Markiegi se le impuso la pena capital, por su especial “peligrosidad”.

Una vez dictada la condena, algunos vecinos de Deba se dedicaron a recoger firmas entre los vecinos del pueblo, con el fin de solicitar su indulto. Consiguieron reunir muchísimas, porque Markiegi era un hombre muy querido entre los vecinos. Dicen que una hermana de Markiegi pidió apoyo a José María Eizagirre, Azpeiti, un conocido tradicionalista de Deba a quien Markiegi había salvado la vida, en Bilbao, consiguiendo que fuese liberado del buque-prisión Arantzazu Mendi en el que se encontraba recluído por su filiación política. En aquél momento, Eizagirre era el jefe tradicionalista del municipio. Toda una referencia entre las autoridades franquistas de Deba. Sin embargo, Azpeiti se negó a suscribir la solicitud, alegando que aun cuando era verdad que le debía la vida a Florencio Markiegi, tampoco sabía si había sido él quien había ordenado su detención.

Prisión y ejecución de la condena

En su Diario de un gudari condenado a muerte, el nacionalista Ramón de Galarza registra una anotación sobrecogedora cuando escribe la crónica correspondiente al 15 de octubre de 1937:

 “Han tocado diana media hora más tarde de lo corriente. Se olfatea algo anormal. Más seriedad en los guardianes, más disciplina. ¿Qué ocurre?
¡Dios mío! Han fusilado 14 hombres. Se ve, además, que han sido bien buscados: ¡Qué selección han hecho!: Azkue, López Otamendi, Markiegi, Ibarbia, Markaida y Zabala.
Dos miembros del Consejo del PNV // Dos miembros del Ejército vasco pertenecientes al PNV // Dos miembros de STV // Dos miembros del Partido Republicano// Dos miembros del Partido Socialista // Dos miembros del Partido Comunista // Dos miembros de la CNT
Un mazazo en pleno cuello no produce más efecto. Nos deja anonadados. Parecemos una banda de sonámbulos. Comentamos
Hay en esto, además, una sombra, una nube negra de tragedia ¡Dos de cada grupo, de cada partido! Es una forma de cebarse, de sadismo, de inquisición. Parece que nos dicen:
¡Esto es una advertencia, podéis prepararos!
Sin embargo, ¿qué tiene la juventud cuando tiene la conciencia tranquila? Hay alguien, algo, que nos anima por dentro y dice: ¡hay que vivir! ¡Hay que sobrevivir!
A las pocas horas, la reacción general ha sido plena”

Como se ve, el fusilamiento colectivo constituyó una advertencia en toda regla dirigida al colectivo de prisioneros de El Dueso. Aquello no iba en broma. A los que habían ofrecido resistencia al triunfo de los sublevados no iba a salirles gratis aquella osadía. Los triunfadores iban a ser despiadado con ellos.

Pero ni en una situación tan extrema como aquella, perdió Markiegi la cordura y la lealtad a sus valores vitales. Su actitud, serena y equilibrada, suscitó la admiración de los compañeros de prisión.

El propio Ramón de Galarza escribe en su diario lo que fueron las últimas horas de Markiegi antes de ser fusilado.

“Florencio Markiegi […] fue llevado a una celda aparte con otros seis compañeros de pena capital una vez que se les comunicó que iban a ser ejecutados a la mañana siguiente. Sus compañeros eran marxistas.
En capilla, su mayor preocupación fue la de ayudar a sus compañeros no creyentes o alejados de la religión cristiana: “¿No veis la tranquilidad y la paz que tengo ante la muerte? Es mi fe cristiana la que me da la fuerza para ello”. Y grande fue su consuelo al ver que todos aceptaron la muerte cristianamente.
Caminó sereno hacia la playa de Barria, donde había de ser fusilado con sus compañeros. Tuvo un recuerdo para su hermano sacerdote fusilado por los franquistas en Mondragón: “pronto nos abrazaremos”, dijo.
Frente al pelotón de ejecución se adelantó unos pasos y pronunció unas palabras de perdón para cuantos habían contribuido a su muerte, y exclamó en voz alta: “Muero contento porque doy la vida por mi Patria Euzkadi, y porque todos nos hallaremos pronto juntos en el cielo”

La noche previa a su fusilamiento, escibió varias cartas con destino a sus seres más queridos, cuya lectura resulta hoy enormemente conmovedora. La dirigida a su esposa, Maritxu Garate, reza como sigue:

Maritxu maite maitea

Ordu gutxi barru donokira (zerura) noa, Jaungoikoak Bere eskuetan artuko nauan uste oso-osoakin, maitien zintudanian eta zurekin eta gure txikiakin bizitzeko poza aundien zanean. Jaungoikoak berak daki zer egiten dauan eta Bere naia egin bedi. Idazteko aztirik ere oso gutxi utzi didate. Gure aurtxoak jaungoiko bidetik azitzen jakin dezazun eskatuko diot gure Jaunari. Gure odol au ez da alperrik izango, zuek utzitzea iluntzen nau, bestela mundu ontatik alde egiteko aurrez ordua jakitea… orixe Jaungoikoak eman lezaken eskerrik aundiena, eta neri eman dit. Muxu asko eman nere ta zure Itziartxo, Lore, Nekane… ezin jarraitu det. Bai maite zaituztedala… Gora Euzkadi Azkatatua, Jaungoikoagan bakarrik lotuta. Maite-maite zaitu, zure

Polentzi.

Murió perdonando a todos lo que le hubieran podido causar algún perjuicio -”perdonad también vosotros”, sugería en una de sus cartas- y reiteraba una vez más su apuesta por el amor fraterno y la solidaridad entre seres humanos: ”nunca odiéis, que no es pesará”

Y fue condenado a muerte por su especial “peligrosidad”.

 


Tagged: EAJ-PNV

De Elorrio a junio de 2010

$
0
0

Esta mañana he visitado Elorrio. Estaba invitado a hablar en un mitin junto con la alcaldesa del municipio y candidata por Bizkaia al Parlamento vasco, Ana Otadui; todo un honor para mí, porque Ana constituye sin duda un activo político de extraordinaria proyección. El día ha amanecido nublado y el pronóstico del tiempo era más bien sombrío. Cuando llegué a la Herriko Plaza, que era el lugar elegido por los organizadores para el desarrollo del acto electoral, caían unas gotas dispersas que no auguraban nada bueno. Como el cielo oscurecía por momentos, decidimos no demorar el inicio del mitin. En el espacio central de la plaza, los técnicos habían preparado un pequeño escenario con un fondo verde y un atril, de cuya parte frontal colgaba un cartel con el mensaje de campaña: Euskadi Aurrera.

En la Herriko Plaza de Elorrio, minutos antes del inicio del mitin (Foto: Iñigo Agirre)

En el momento en el que Ana tomó la palabra, se abrió un pequeño claro entre las grises nubes que poblaban el cielo. Los contados rayos de sol que lograron colarse por el angosto hueco, nos permitieron abrigar una tenue esperanza. Si teníamos un poco de suerte, la lluvia no iba a hacer acto de presencia hasta después de concluído el acto. Los más supersticiosos cruzaron los dedos. Pronto, sin embargo, se impuso la inexorable realidad. En Euskadi, ya se sabe, no es habitual que dejen de cumplirse los pronósticos climatológicos que anuncian aguas.

Como el mitin se celebraba al aire libre, todos -excepto los que cautamente se habían recogido en el pórtico de la iglesia- estábamos expuestos a las inclemencias del tiempo; sin carpas, cobertizos ni techumbres. Cuando la intervención de Ana se aproximaba al ecuador, la ventana celeste se cerró de nuevo y en cuestión de segundos rompió a llover. Primero de una manera muy leve. Después, con una intensidad creciente. Afortunadamente, un joven militante subió a la tribuna para proteger con su paraguas a la oradora, lo que permitió a la alcaldesa dar término a su alocución sin especiales contratiempos.

Luego llegó mi turno. El joven continuaba allí, firme y disciplinado, con el paraguas abierto en alto. El problema es que la tenue lluvia inicial fue trocándose poco a poco en chaparrón, para derivar finalmente en temporal; un auténtico diluvio con viento lateral incluído. Y nosostros allí, resistiendo estoicamente. Como en los buenos tiempos. El público afrontaba dignamente el contratiempo, acurrucándose bajo los paraguas. Algún valiente plantaba cara chaparrón a cuerpo gentil.

Aunque intentaba concentrarme en el discurso, no podía evitar fijarme en el ímprobo esfuerzo que desarrollaba el auditorio por mantenerse en su puesto sin perder la compostura. El viento lateral, por otro lado, consiguió sortear el efecto protector del paraguas que me daba cobertura desde el flanco izquierdo, y empezó a lanzarme bocanadas de agua sobre el flanco contrario. No había terminado aún de denunciar el propósito desmovilizador que anima a las encuestas que atribuyen al PNV unos resultados magníficos, cuando sentí que tenía el brazo derecho hundido. En poco tiempo, la sensación se extendió a la cadera y la pierna del mismo. Estaba tan mojado como si me hubiese metido en un estanque. Al final, me ví obligado a abreviar y a adelantar el final del acto. Cuando los candidatos se incorporaron al escenario a entonar el Eusko Abendaren Ereserkia, seguía diluviando. El Gora Euskadi Astatuta del final resonó más fuerte que nunca.

En el momento en el que entonábamos el Euzko Abendaren Ereserkia

Menos mal que al término del acto nos dieron acogida en al batzoki para ofrecernos alimento energético y bebida caliente.

Regresé a casa con la calefacción del coche activada a tope y el aire caliente soplando sin cesar sobre la manga de la camisa derecha. Hice el trayecto escuchando en la radio las noticias de mediodía. En el bloque relativo a la campaña electoral, daban cuenta de la visita que Pérez Rubalcaba había cursado a Euskadi, para apoyar a Patxi López. Tras criticar ampliamente los recortes de Rajoy, el ex ministro de Interior debió lanzar alguna invectiva sobre el candidato del PNV, aludiendo a él como “el silencioso Urkullu”. La emisora reprodujo un corte en el que se le escuchaba pronunciar claramente esas palabras: “el silencioso Urkullu”. La irónica imagen pretendía sugerir que Urkullu calla hoy -de ahí lo de “silencioso”- los recortes que aplicará mañana. Nada nuevo. El raca-raca habitual de Patxi López que, paradójicamente, tiene el honor de ser el inquilino de Ajuria Enea que más recortes ha aplicado a la acción política y social del Gobierno vasco. Todos los que le precedieron, desde Garaikoetxea a Ibarretxe, se dedicaron a crear nuevos programas e implementar nuevos servicios. Los recortes empezaron con Patxi López. Lo reconozca o no, empezaron con él. Ese es, hoy por hoy, el único dato objetivo que define su perfil en el ámbito de las políticas sociales.

Me hizo gracia ver a Rubalcaba tan metido en las reyertas locales de Euskadi. Era previsible que aprovechase la tribuna vasca para criticar a Rajoy. Formaba parte del guión. Pero no le imaginaba metiéndose en barrizales innecesarios y refiriéndose al candidato del PNV en esos términos: “el silencioso”.

Al escuchar sus palabras, me acordé de las amables palabras que Rajoy le dirigió en el Pleno del Congreso cuando Zapatero anunció, en agosto de 2011, que iba a promover una reforma de la Constitución para consagrar en la Carta Magna la regla de la estabilidad presupuestaria. Rajoy le garantizó su apoyo desde un principio. Era normal. Esa propuesta la venía haciendo él desde muchos meses atrás. Lo que estaba haciendo el PSOE era sustraer al PP un punto esencial del planteamiento que los populares venían formulando para salilr la crisis: garantizar el equilibrio presupuestario a base de reducir gasto público.

El problema es que, cuando la propuesta la hacía Rajoy, Rubalcaba, vicepresidente del Gobierno con Zapatero, la despreciaba en tono burlón, presentándola como una ocurrencia infundada y caprichosa de los populares

Como cabe suponer, Rajoy aprovechó la ocasión para recordar a Zapatero -entonces, todavía, presidente del Gobierno- que cuando él propuso, en junio de 2010, elevar la regla de gasto a la Constitución, Rubalcaba le respondió haciendo mofa y escarnio de la propuesta y pidiéndole que hiciera ”algo útil” para la ciudadanía española, en lugar de proponer un cambio de la Constitución Española para acabar con la crisis en un “plis-plas”.

Las frases que Rajoy pronunció en el Congreso, para sacarse la espina de las críticas de brocha gorda que Rubalcaba le dirigió cuando él propuso tiempo atrás lo mismo que Zapatero planteaba a la cámara en aquél momento, no tienen pérdida. Leámoslas en los mismos términos en los que figuran en el diario de sesiones:

“El 25 de junio del pasado año de 2010 propuse en foro público -así lo recogieron con profusión los medios de comunicación- esa reforma. En concreto afirmé que promovería un consenso político en España para que la Constitución española recogiera los principios de estabilidad presupuestaria, algo parecido a lo que han hecho en Alemana. Poco tiempod espués, el 30 de marzo del año 2011, aquí, en sede parlamentaria hice una afirmación en parecidos términos. Por tanto nuestra posición es favorable; lo era hace algo más de un año y por nosotros no va a faltar. Pero lo que me gustaría saber, señor presidente del Gobierno, es si con nuestro apoyo tendrá usted suficiente, porque el día siguiente de formular mi propuesta, o sea el 26 de junio del año 2010, esa propuesta y yo mismo por formularla fui objeto de una descalificación en toda regla. Se me pidió que dejara las ideas geniales; se me dijo que había improvisado un cambio en la Constitución como si fuera una panacea y, en todo despectivo y con ironía poco fina, se dijo lo siguiente: Como todos sabemos la Constitución es una ley que se cambia fácilmente y en un plis-plas va a acabar con la crisis.

Señor presidente del Gobierno [...] y creo que esto que usted ha propuesta hay que hacerlo. Es más, creo que había que haberlo hecho ya y las cosas nos hubieran ido mejor (Aplausos). Sin embargo, me gustaría saber, señor presidente del Gobierno, si quien hizo las descalificaciones, las gracias, las chanzas y demostró un alarde de conocimientos econnómicos sin parangón ha cambiado de opinión y hoy dice exactametne lo contrario de lo que dijo hace uno año. Digo eso porque esa persona es importante y su voto es decisivo para que esa reforma salga adelante. Esa persona fue el señor Pérez Rubalcaba, hoy líder de su partido (Aplausos.- Rumores)”

En aquellas declaraciones, Rubalcaba había hecho, también -hoy resulta grato recordarlo- una aguerrida defensa de los recortes en el gasto público. Reconoció que el Ejecutivo socialista que él vicepresidía, había tenido que adoptar algunas iniciativas “muy duras” para hacer frente al déficit público, como la reducción de los salarios de los funcionarios en un 5%. Sin embargo, excusó al Gobierno al aseverar que “de no haberlo hecho así, no se podría afrontar una deuda que contrajo el país para evitar ir a pique con el colapso del sistema financiero”. Y añadió: “esta labor es la que tenemos que realizar para salvar las cuentas públicas”. Para lo que reclamó “sacrificios” y pidió a los ciudadanos que “les comprendan”.

En junio de 2010 Rubalcaba se rió de la reforma constitucional propuesta por Rajoy, pero en septiembre de 2011, la apoyó con todas sus fuerzas, mientras pedía al país más “sacrificos” y suplicaba a los ciudadanos un poco de comprensión.

Y ahora va por ahí acusando a otros de “silenciosos”, y acusándoles de ocultar tras un manto de silencio lo que tienen previsto hacer.

Manda narices.


Tagged: EAJ-PNV, elecciones, Patxi López

Hemos ganado “ellos”

$
0
0

A lo largo de la campaña electoral he expresado en más de una ocasión la enorme perplejidad que me ha producido ver a los partidos políticos que han dirigido las riendas del Gobierno vasco durante los últimos tres años y medio, chapoteando irresponsablemente en el discurso de las dos comunidades y acogidos a lemas dicotómicos que distinguen radicalmente entre “ellos” y “nosotros”. Accedieron al Ejecutivo prometiendo acabar con la división y poner fin al enfrentamiento identitario y han concluído su mandato recurriendo con más énfasis que nunca al discurso dual de los orígenes, los acentos y los apellidos. Pobre balance el suyo, que el pueblo ha sabido censurar en las urnas.

No he sido yo quien ha agitado el espantajo de la exclusión para despertar entre los votantes el estímulo del miedo. Pero si nos atenemos al esquema conceptual con el que ha operado el PP -y en buena medida también el PSOE- a lo largo de la campaña, parece evidente que ayer ganamos “ellos”. Y en consecuencia, perdieron “nosotros”. Sólo confío en que, a partir de ahora, “nosotros” se dejen de demagogias y sectarismos y sean capaces de trabajar en serio en la tarea colectiva de conformar un demos vasco único e integrador, capaz de conciliar con sabiduría y ponderación el obligado respeto a las mayorías democráticas con el no menos obligado respeto a los derechos de las minorías.

También se puede afirmar que en el pulso electoral de ayer se han impuesto las sedicentes izquierdas. Ya hice notar en el último post las cautelas con las que se han de abordar en Euskadi las autocalificaciones ideológicas que operan en torno al eje derecha-izquierda. Pero si atendemos a lo que cada uno dice de sí mismo, hemos de concluir que se impusieron las izquierdas. Izquierdas de BMW, chalet en Castro, billetes de 500 euros y militancia en el Opus Dei, pero izquierdas al fin y al cabo. Porque puestos a ponerse etiquetas, hasta Rosa Díez asegura que la formación que lidera -UPyD- obedece a un ideario progresista.

En fin, parece evidente que ni moderando su imagen y embaucando a todos aquellos a los que podía manipular para ofrecer una imagen tan aparente como falsa de unidad de acción abertzale y progresista, ha conseguido alcanzar la izquierda abertzale su ansiado objetivo, claramente formulado por Arnaldo Otegi  de obtener “un voto más que el PNV”. Si alguien aspiraba a eclipsar sus errores estratégicos del pasado, tras el brillo cegador de un triunfo electoral deslumbrante, me temo que las urnas le han dejado un poco lejos de sus pretensiones. Poco a poco, comarca a comarca, pueblo a pueblo y puerta a puerta, la libre expresión democrática de los ciudadanos está dejando a cada uno en su sitio.


Tagged: BOLTXEs, EAJ-PNV, El Gobierno del Oasis, elecciones, Izquierda autodenominada abertzale

El peso de la fiabilidad

$
0
0

El pasado mes de agosto se conmemoró el centenario de aquella virulenta galerna veraniega que azotó sin piedad la costa cantábrica, provocando la muerte de 143 arrantzales vascos. Los testimonios que prestaron los supervivientes de la tragedia ponen de manifiesto que, cuando arreció el temporal y el peligro de naufragar comenzó a hacerse verosímil, todos los pescadores envueltos en la tempestad recordaron desesperadamente la importancia que revestía embarcar en lanchas sólidas, seguras y fiables, capaces de afrontar con un mínimo de garantía las inclemencias del tiempo.

La imagen me vino a la memoria el pasado domingo, cuando vi que el escrutinio apuntaba de manera irreversible hacia el triunfo del Partido Nacionalista Vasco. Pensé que, como los pescadores vascos que en agosto 1912 se vieron sorprendidos por la galerna, una buena parte de los ciudadanos vascos han creído que la borrasca económica, financiera e institucional que asedia a toda Europa, amenazando con llevarse por delante los logros sociales trabajosamente afianzados a lo largo de décadas, aconseja confiar en el PNV, que constituye la nave más sólida, segura y fiable de entre las que hoy componen la oferta electoral vasca.

Estoy convencido de que, ante el incierto panorama que ofrecen los tiempos, el fondo de comercio que acumula la formación jeltzale tras años de actuación eficaz, diligente y responsable en defensa del autogobierno vasco y de los intereses y aspiraciones de los ciudadanos de Euskadi, ha sido decisivo para que muchos ciudadanos optasen por la candidatura de Iñigo Urkullu, que encarna a la perfección los valores que identifican al PNV. Como diría más de un veterano, se ha hecho notar “el peso de la galleta”; la impronta histórica de una formación política arraigada en Euskadi y comprometida con su libertad y su autogobierno, que siempre ha estado en su puesto y nunca ha defraudado al pueblo vasco en los momentos decisivos.

Durante esta semana, se han hecho todo tipo de valoraciones sobre el resultado que arrojaron las urnas el 21-O. Y no son pocos los que han insistido en la idea de que, en esta ocasión, el PNV ha recibido prestados votos ajenos. Todos ellos -claro está- completaban su apreciación con una o varias recomendaciones “desinteresadas” sobre lo que el PNV debería hacer o evitar a lo largo de la legislatura para no defraudar el deseo de los que le han prestado sus votos. Y todos, además, creían que lo que el PNV debería hacer o evitar era, exactamente, con lo que cada uno de ellos consideraba necesario hacer o evitar.

Nunca me ha parecido correcto que las siglas partidarias pretendan patrimonializar los sufragios. El voto nunca es de éste o de aquél partido; no pertenece a nadie más que al ciudadano que lo emite. De tal manera que los partidos políticos no pueden computar como propios, ni tan siquiera los que sus militantes depositan en las urnas. Desde esta perspectiva se puede decir que todos los votos que reciben los partidos son prestados. Todos. Prestados por los ciudadanos en base a la confianza que el partido receptor les inspira en cada concreta convocatoria electoral, de cara a afrontar los desafíos colectivos que en ese momento consideran esenciales.

Los votos que los ciudadanos prestaron al PNV el pasado domingo perseguían, sobre todo, confiar el Gobierno de Euskadi a la formación política que mayor fiabilidad les ofrece para navegar en los procelosos mares de la crisis. Sus emisores, por tanto, sólo le piden que siga siendo fiel a la trayectoria política que ha alimentado ese fondo de fiabilidad que les ha llevado a confiar en él. Si lo hace, no defraudará a los ciudadanos que le han prestado su voto, porque las turbulencias de la coyuntura han convertido el acto de votar en algo muy prosaico. En un acto que no busca poesía emocional, ni aventuras fascinantes, sino soluciones efectivas a los problemas reales. O, cuando menos, un compromiso firme para procurar su búsqueda.

Esta semana, los diputados del grupo parlamentario vasco hemos recibido numerosas felicitaciones de los periodistas y diputados del Congreso. A los populares -cortesía obliga- les hemos correspondido por el triunfo obtenido en Galicia, que es, para ellos, como una bolsa de oxígeno. A los socialistas, por el contrario, no hemos podido darles la enhorabuena. Su situación es tan dramática, que lo hubieran interpretado, y con razón, como una burla sarcástica.

Eso sí, al igual que los comentaristas de salón, muchos de los que nos felicitaban tenían una recomendación sobre lo que el PNV debe hacer o evitar en esta legislatura que comienza. Y no voy a ocultar que la mayoría de nuestros interlocutores dejaban entrever un temor cerval a la hipótesis de una entente nacionalista vasca que, por decirlo con sus propias palabras, imponga en Euskadi una “deriva soberanista”. Temen algo equivalente, pero en sentido contrario, a lo que el PSOE y el PP hicieron en 2009, cuando acordaron aupar a Patxi López a Ajuria Enea con el propósito de iniciar una deriva españolista radical. Un diputado socialista auguraba, más concretamente, que los jeltzales acabaríamos siendo arrastrados -la frase es literal- por “la presión radical de EH Bildu”. No deja de tener gracia que en Madrid vean indicios de radicalidad donde en Euskadi no hemos percibido más que un esfuerzo ímprobo por aparentar moderación, en el discurso, en las formas y hasta en el talante de la candidata. Le he hecho ver a mi interlocutor que su vaticinio está equivocado. Lo que hasta ahora se ha visto es todo lo contrario: que es EH Bildu la que se aproxima al PNV cuando reivindica figuras y trayectorias políticas como las de José Antonio Aguirre, que siempre han sido tenidas como arquetípicas de la formación jeltzale.

Es cierto que la pulsión chavista que anida en el seno de la izquierda abertzale puede aflorar en cualquier momento. Pero, francamente, no veo al PNV arrastrado por gentes que asumen sin rubor que sus políticas económicas pueden empujar a las empresas a “hacer las maletas”, pero sostienen que ese es “un riesgo que hay que correr” (Laura Mintegi dixit).

He propuesto al diputado socialista apostar conmigo, doble contra sencillo, a que, en la legislatura que comienza, ellos van a pactar más veces con la izquierda abertzale que nosotros. Se ha reído con displicencia pero, obviamente, no ha aceptado la apuesta. Su actitud ha sido muy significativa. No quería apostar. Y ante la posibilidad de que tuviera alguna información que a su juicio no debía poseer, me ha interpelado: “¿En qué te basas para defender semejante tesis?”. Iba a responderle aludiendo a la tan precipitada como sospechosa adjudicación de ocho frecuencias de radio que el Gobierno de López ha llevado a cabo en los últimos minutos de la legislatura a favor de una empresa de la izquierda abertzale recién constituida, pero justo en ese momento saltaba en los teletipos la noticia que daba cuenta del acuerdo que ambas formaciones alcanzaron el martes en el Consejo Vasco de Finanzas.

Ya no era necesario que respondiera. Todo estaba dicho.


Tagged: EAJ-PNV, elecciones

Siempre a favor de los derechos

$
0
0

La sentencia que esta semana ha dictado el Tribunal Constitucional declarando la plena legitimidad jurídica del matrimonio entre personas del mismo sexto, apenas ha encontrado contestación por parte de la sociedad. Y las pocas voces que se han elevado en contra, nos han sonado a muchos como lejanas, testimoniales y un tanto arcaicas. Se conoce que las más de 22.000 bodas homosexuales que se han celebrado desde que entró en vigor de la ley que las hacía posibles, han contribuido a crear una conciencia social, en la que los ciudadanos -o, cuando menos, una gran parte de los mismos- contemplan este tipo de enlaces como algo normal y perfectamente asumible, que no hay por qué suprimir.

Fotografía de Indalecio Ojanguren en la que se ve a varias mujeres vascas,votando por primera vez en el referéndum sobre el Estatuto vasco de 5 de noviembre de 1933

El hecho mismo de que la sentencia haya sido suscrita por una mayoría muy calificada del alto tribunal y de que el PP, que fue el que interpuso el recurso, haya preferido dejar las cosas como están, sin poner demasiado énfasis en reivindicar la impugnación que en su día promovió -González Pons ha llegado a desmarcarse de la misma, alegando que él no la firmó- ha ayudado, también, a que muchos hayan percibido el fallo como un esfuerzo encaminado a respaldar jurídicamente algo que se encuentra plenamente asumido ya por la gran mayoría de la sociedad: la necesidad de igualar todas las relaciones de familia, con independencia de la orientación sexual de las personas que componen la pareja.

Da la sensación de que, en menos de una década, el matrimonio homosexual ha dejado de constituir fuente de polémica para pasar a formar parte del paisaje social ordinario y normalizado en el que se desenvuelve nuestra vida cotidiana. Un fenómeno que sigue teniendo detractores, por supuesto, pero no más que cualquier otra institución de las muchas que vertebran el derecho de familia. No creo equivocarme, por ello, si afirmo que hoy serían más bien pocos los dispuestos a exigir la derogación de la norma que legalizó el matrimonio entre personas del mismo sexo, para regresar a la situación anterior a su entrada en vigor. Antes al contrario, la mayoría lo consideraría como un paso atrás, que reinstaura un motivo de discriminación de las personas homosexuales, que ya se consideraba superado. Por eso, entre otras cosas, no lo ha hecho el Gobierno de Rajoy.

Lo ocurrido con esta ley me ha traído a la memoria -salvando las evidentes diferencias, claro está- lo que sucedió hace ochenta años con el derecho a voto de la mujer. Durante los primeros años de la II República, el mundo político, en general, y las Cortes en particular, debatieron ardientemente sobre si procedía o no reconocer a la mujer el derecho de sufragio activo. Aunque hoy parezca mentira, fue así. Y la lectura de los diarios de sesiones en los que se recogen estos debates, resulta francamente chocante para la sensibilidad política actual. No sólo porque algunos diputados se oponían a que la mujer pudiera votar apelando a su carácter inestable y constitutivamente “histérico”, sino porque algunas fuerzas progresistas y de izquierdas argumentaban que no convenía a la República confiar su futuro al sentido de un voto -el femenino- que era particularmente vulnerable a la influencia antirrepublicana de la Iglesia católica. Así de áspero y descarnado.

Junto a los que aducían razones pretendidamente científicas para justificar la incapacidad congénita de la mujer para ejercer el derecho a votar con equilibrio y ponderación, estaban los que argüían desde la izquierda que, como era particularmente influenciable por el clero, su sufragio iba a convertirse en un aliado objetivo de los movimientos conservadores, monárquicos y antirrepublicanos.

Pero el peso de los tiempos acabó imponiéndose. Y pese a la resistencia que ofrecieron las derechas arcaicas y una parte no desdeñable de las izquierdas, la mujer consiguió hacerse con el derecho al sufragio activo. En aquél debate crucial, que afectaba a un aspecto tan cardinal de la idea democrática como el de la participación de los ciudadanos en las decisiones políticas, los diputados del PNV se posicionaron en todo momento a favor del voto femenino. Un derecho que, dicho sea de paso, las mujeres ejercieron por primera vez en el referéndum celebrado en Euskadi el 5 de noviembre de 1933 para respaldar el proyecto de Estatuto vasco elaborado por las Comisiones Gestoras. El hecho se vivió en Euskadi como un gran acontecimiento histórico, que ponía fin a una de las más lacerantes discriminaciones que históricamente han mancillado el estatus cívico de la mujer. Una conocida fotografía de Indalecio Ojanguren, que se publicó al día siguiente en la portada del diario Euzkadi, registra el momento en el que en grupo de mujeres, recién bajadas del caserío, se disponen a votar en una urna dispuesta en el municipio de Eibar.

La ley de 2005 que hizo posible el matrimonio entre personas del mismo sexo, vino precedida, también, de un largo debate político, que se hizo patente en el Congreso de los diputados, entre los años previos y los posteriores al último cambio de siglo.

En un primero momento, la reivindicación se encauza a través del reconocimiento legal de la igualdad jurídica para las parejas de hecho. Probablemente, porque se daba por supuesto que las relaciones estables de afectividad que se entablaban entre personas homosexuales, se incardinaban mayoritariamente en ese ámbito. Recuerdo que un debate celebrado en el Pleno Congreso el 19 de septiembre de 2000, abordó todas las iniciativas que los grupos parlamentarios habían presentado en esa dirección. Pero ninguna de ellas prosperó. El PP, que entonces, como ahora, gozaba de mayoría absoluta en la cámara, se encargó de impedirlo. Los populares no estaban por la labor. Los diputados del PNV, por el contrario, votamos a favor. Como acostumbramos a hacer siempre que se trata de iniciativas que amplían derechos.

Sin embargo, es a partir de esa fecha cuando los grupos parlamentarios empiezan a plantear fórmulas de legalización de las relaciones afectivas entre personas del mismo sexo, que pasan por su equiparación al matrimonio. El 25 de septiembre de 2001 el hemiciclo fue escenario de una sesión en la que se debatieron varias iniciativas que apuntaban en esa dirección. El PP las vetó todas. No quería ni hablar del tema. Pero los diputados del PNV les prestamos nuestro apoyo. Año y medio después, el 20 de febrero de 2003, volvió a plantearse el mismo debate. Y una vez más el rodillo mayoritario del PP impuso su granítica oposición.

Es en la legislatura siguiente cuando el Gobierno central -ya socialista- formula por primera vez un proyecto de ley que apuesta por el pleno reconocimiento jurídico del matrimonio homosexual. Todos los diputados del PNV éramos partidarios de poner fin a la discriminación que hasta entonces había padecido este colectivo -era, insisto, una cuestión de derechos- aunque no todos compartíamos la necesidad de que la equiparación jurídica tuviera que llevarse a cabo bajo la común denominación de “matrimonio”. En cualquier caso, ninguno de nosotros dudaba de que, en caso de conflicto, los derechos deben prevalecer siempre sobre las controversias semánticas. Máxime si, como era el caso, esos derechos no menoscaban el de las personas heterosexuales a entablar relaciones de esta naturaleza

De ahí que, durante la tramitación del proyecto, registráramos una enmienda solicitando que la denominación legal de las uniones homosexuales, plenamente equiparadas a las heterosexuales, en derechos y obligaciones, no fuera la de “matrimonio”. Era una enmienda pro lege. Se trataba de facilitar el apoyo al proyecto, impidiendo que una discrepancia terminológica llevase a algunos diputados a oponerse a una ley ampliadora de derechos. La enmienda no se aceptó. Y puestos ante el dilema, los diputados del PNV, que gozábamos de libertad de voto, optamos por priorizar los derechos sobre los debates semánticos. Como en 1933, con ocasión del voto femenino, nos posicionamos a favor de los derechos. Y hoy, afortunadamente, repasamos los debates de 2005 con la misma estupefacción con la que leemos las alegaciones que en 1933 se hacían en contra del voto femenino.


Tagged: EAJ-PNV, Zapatero

Bermeoko abertzale historikoak (6): Jose Manuel Ispizua Larrauri, Bermeoko lehen alkate jeltzalea

$
0
0

Munduratzea, senditartea eta gazte-gaztetako abertzaletasuna

Bermeon ez ezik Bizkaia guztian ere jeltzale ezaguna eta sabinzale aipatua izan zen Jose Manuel Ispizua, ezin dezakegu aipatu gabe utzi euskal kostaldeko herri arrantzale horretako abertzale historikoen katalogo honetan. Egun inork gutxik gogoratzen badu ere, post honetan ikusiko dugunez, itzal handiko ibilaldia burutu zuen Jose Manuelek euskal nazionalismoak Bermeon zabaldu zuen bidetik; aintzindaria izan baitzen zenbait urtetan, eta gizon klabea abagadune garrantzitsuetan.

Ispizua, Mundakan munduratu zen 1869ko martxoaren 12an. Bere gurasoak, Jose Ispizua Muruetagoiena eta Juana Bautista Larrauri Cucullu izan ziren; Bermeoko Santa Maria eleizean 1863ko irailaren 14an ezkondutako senar-emazteak. Senarra mundakarra eta emaztea bermeotarra. Anaiak, berriz -denak gizonezkoak-, honako lau hauek izan zituen: Lukas Sebero (1864), Juan Bautista (1866), Gregorio Konstantino (1869; Jose Manuelen bikia zen hau) eta Fabian (1870).

Jose Manuel Ispizua Larrauri, Bermeoko lehen alkate abertzalea

Bost anaitik, ordea, hiru bakarrik iritsi ziren heldutasunera: Lukas Sebero, Jose Manuel bera eta denen artetik gazteena zen Fabian. Beste biak, laster hil ziren: Juan Bautista, hiru urte eskas bizi izan zen. Gregorio Konstantino, berriz, Jose Manuelekin batera jaiotakoa, mundura etorri eta bi astetara zendu zen.

Abertzelatasunari goiz-goiztik eta hestuki lotutakoa izan zen Jose Manuel jaiotzen eta hasten ikusi zuen sendia. Izan ere Jose Manuel Ispizua eta bere senditartekoak hasera-hasera aldiko abertzaleak dira. Aurrelariak, benetan, euskal aberriarekiko konpromiso politikoan. Bere anai gaztea, Fabian, esate baterako, Euzkeldun Batzoki-ko zuzendarietako bat izan zen 1894 urtean. Eta hurrengo urtean, uztailaren 31an Arana-Goirirekin batera lehen Bizkai Buru Batzarra osatu zuten jeltzaleen artean agertzen zaigu, horretarako argitaratu zen argazki eta guztiko orlan.

Euskal aberriarekiko zaletasun goiztiar hau, jaioterrian bertan erne omen zen Ispizuatarrei, XIX mendeko azken urteetan. Sabinok, jakina denez, Sukarrietan igarotzen zituen udaldiak. Eta Sukarrieta, Mundakatik bi kilometrotara dago; ondo-ondoan. Gauzak horrela, ez da harritzekoa EAJk lortu zuen lehenbiziko alkatea Mundakan bertan lortu izana. Bilbotik kanpora, eskualde horretan entzun zen lehen-lehenik Sabinen mezu politikoa eta bertan errotu behar zen beste inon baino lehen.

Bizkaiko itsasertzearen inguru eder horretan, Arana-Goirirekin izandako harreman pertsonaletatik sortu omen zitzaien Ispizuatarrei abertzaletasunarekiko joera eta griña.

Ikasketak, ezkontza eta jardun politikoaren lehen urratsak

Itsas-ikasketak egin zituen Jose Manuelek. Piloto bihurtu eta, ohikoa zenez, sei-zazpi urtetan itsasoetan barna ibili ondoren, Bermeora ezkondu zen 1898ko urtarrilaren 8an, Rikarda Enkarnazion Urrutia Izurietarekin. Berau ere, ikusiko dugunez, familia abertzalekoa. Santa Eufemian ospatu ziren ezteiak. Eta mendea bukatu baino lehen, alaba bat izan zuten senar-emateek Bermeon: 1898ko azaroaren 27an jaio zen Katalina. Geroztik izango zituzten beste seme-alaba batzuk ere. Baina lantxo honi dagokionez, 1910ko martxoaren 19an jaio zen Jose Maria dugu azpimarragarriena, berarekin batera egin baitzituen Jose Manuelek bere bizitzako azken urteak.

Euzkeldun Batzokija-ko lehen zuzendaritzako kideekin, Xemein´tar Keperinek osatu zuen orla. Jose Manuelen anai gaztea, Fabian Ispizua eskumako zutabearen oinean dagoena da.

Bermeora etorri eta berehala hasiko zen Ispizua bertako udal politikan parte hartzen. Bermeoratu bezain laster, EAJk bertan zeukan egituran txertatu zen. Eta ez edonola. Aitzitik, gauza guztiak egin ohi zituen moduan egin zuen hau ere: sendo eta irmo; gogotsu eta prestu.

Arana-Goirik sasoi haietan  idatzi zuen zenbait gutunetan, argi asko ikusten da, maisuak, Bermeoko alderdiaren zutabe nagusienen artean ikusten zutela Ispizua. 1902ko abuztuaren 29an, esate baterako, Anjel Zabala Kondaño-ri idatzi zion eskutitz batean, Bermeoko alderdiaren zuzendaritzaz arduratu behar zuten gizonen artean kokatzen zuela Ispizua ikusten da inolako zalantza barik: “yo pensaba -adierazten zuen bertan- sería lo mejor encomendar la dirección del partido allá a un triunvirato Orbeta-Ispizua-Amali, nombrando asesor jurisconsulto a Arzadun”. Hilabete beranduago, Biboko espetxetik Albizuri abadeari idatzi zion beste gutun batean, ”a los patriotas de Bermeo” gorantziak ematea eskatzen zion, eta horien artean ere Ispizua agertzen da hitzez-hitz aipatuta, [Jose] Arzadun, Benantzio [Goitia], Amali [Uranga] eta Isidro [Orbeta]rekin batera.

Sabinoren babesagatik zein egunero erakusten zituen trebetasunengatik, kontua da, Ispizuak laster batean hartu zituela ardura eta erantzukizunak alderdiaren udalerriko organizazioaren baitan. 1901an, batzokiaren diru beharrei erantzuteko jaulki ziren obligazioetan, Bermeoko UBBeko presidente gisa sinatzen du Ispizuak. Oso azkar hasi zen, bada, karguak hartzen. Ez daukagu datu zaharragorik, baina badakigu jakin, 1911an, Bermeoko EAJren Uri Buru Batzarreko lehendakaria izan zela berriro. Eta kargu horri zegozkion eginbeharrak betez, bera joan zela, Bermeoko jeltzaleen ordezkari gisa, urte horretako abenduaren 3an Elgoibarren ospatu zen Alderdiaren Batzar Orokorrera, eta abenduaren 17an izan zen Bizkaiko hirurteko Batzar Arruntera. 1913an ere Ispizua bera ikusten dugu osterabe UBBeko lehendakari. Urte horretako abuztuan Euzkadi egunkarian argitaratu zuen gutun batean azaltzen zuenez, kargu hori betetzen zuen “desde la por todos sentida defunción de mi excelente amigo y dignísimo antecesor en aquél honroso puesto, D. Pedro de Ortube”.

Ikusten denez, bada, nahiko arin errotu zen Bermeoko EAJn.

Jose Manuel Ispizuaren sinadura, 1911an, Bermeko EAJren UBBeko lehendakaria izan zen garaian. Bere ondoan, UBBren sigilua ikus daiteke

 

Baina alderdiaren barruko kargu eta ardurekin batera, udalerriko erantzukizunak ere azkar asko hartzen ditu Jose Manuelek Bermeon. Haiek baino azkarrago, zehatzak izan gura badugu. Benantzio Goitiari buruzko atalean ikusi dugunez, 1899ko udal hauteskundeetan, bost zinegotzi lortu zituen EAJak udalerri honetan. Emaitza txalogarria, benetan, sortu berria izaki, hauteskunde kontuetan esperientziarik ez zeukan alderdi batentzat. Lorpen horri ezker, Bermeoko sabindarrak lehen aldiz jesarri ziren udaleko aulkietan. Eta horrek nobedade haundia ekarri zuen udalerriko politikara, ordura arte, tradizionalistak eta dinastikoak -batez ere azken hauek- monopolizatu izan baitzuten udal gobernua.

Sasoi hartan, bi urtetik behin deitzen ziren udal hauteskundeak. Baina hauteskunde bakoitzean ez zen udal-korporazio guztia goitik eta behera berritzen. Korporazioaren zati bat bakarrik berritzen zen bozketa bakoitzean. Modu horretara, zatika-zatika berritzen zen korporazioa, udal gobernuaren etengabeko jarduna bermatuz.

Bada 1901ko hauteskundeetan -hots, jeltzaleak lehen aldiz udalera sartu eta bi urtetara deitu ziren haustekundeetan- beste lau zinegotzi lortu zituzten Bermeoko jeltzaleek. Garaipen handitzat hartu zuten Bermeoko sabindarrek emaitza hori, 1899 urtean ateratako bost zinengotziei 1901an lortutako laurak gehituz gero, udalaren gehiengoa lortzen zutelako: hamaseitik, bederatzi. Jeltzaleak poztu egin ziren noski emaitza horrekin, baina ordura arte udalaren jaun eta jabe izan ziren liberalek, kolpe ederra hartu zuten. Udalaren gehiengoa -eta gehiengoarekin udalaren beraren kontrola- dinastikoen eskuetatik jeltzaleen eskuetara igaro zelako.

Aurrekin hauek guztiak aipatu ditugu, Bermeoko jeltzaleek udalera sartzeko bidean eman zuten bigarren urrats garrantzitsu eta erabakikor honetan, Jose Manuel Ispizua izan zelako lortu zuten zinegotzietako bat. Are gehiago, udalaren gehiengoa jeltzaleek eskuratu zutenez, eurek aurkeratu zituzten udalari zegozkion iru alkateordeak. Eta horietako bat ere -hirugarrena, hain zuzen- Jose Manuel bera izan zen.

Horiek horrela, 1901ko hauteskundeen osteko udal berriaren eraketa, jai ederra izan zen jeltzaleentzat, alkatea izan ezik -alkatea Madrilgo Gobernuak izendatzen baitzuen, Errege Agindu bidez, bere kolore politikokoak ziren zinegotzien artean- beste kargu guztiak euren zinegotziei esleitu zietelako. Hona hemen udaleko akta liburuak honi buruz esaten duena:

“A continuación se dio lectura de la comunicación recibida por don Teodoro Vidaechea comunicándole el nombramiento de Alcalde esta villa y transcribiendo la Real Orden en que se efectuó dicho nombramiento, quedando enterados todos los concurrentes, haciéndose cargo de las insignias propias del mismo.

Seguidamente quedó constituido el nuevo Ayuntamiento con los señores Benito Goitia, Sandalio Allica, Gregorio Azcoitia, Timoteo Gorroño, Juan Letona, José Manuel Ispizua, Julian Uriarte, Estanislao Ispizua, Rufino Echevarria, Lorenzo Goitia, Francisco Uribarri, Mariano Uribe, Domingo Amunategui, Venancio Goitia y Santiago Múgica, que se hallan presentes, bajo la presidencia de Teodoro Vidaechea, Alcalde nombrado por Real Orden transmitida el 27 de diciembre último

Dada lectura de los artículos 49 y siguientes de la Ley Municipal vigente, quedaron enterados todos los concurrentes. En cumplimiento de lo dispuesto en los referidos artículos y estando hecho el nombramiento de Alcalde en la forma expuesta, se procedió a la elección del primer Teniente Alcalde, de los tres que corresponden á este Ayuntamiento, por medio de papeletas que los señores Concejales fueron depositando en la urna preparada al efecto, llamados por orden de votos obtenidos en las elecciones respectivas, según dispone el artículo 54 de la Ley Municipal. Terminada la votación y practicado el escrutinio en el modo prevenido en el artículo 55 de dicha Ley, resultó elegido para el citado cargo, el capitular don Timoteo de Gorroño, por diez votos que constituyen mayoría absoluta en el número total de Concejales y seis papeletas en blanco, que suman el número de los que han tomado parte en la votación, siendo proclamado sin protesta alguna, ocupando el elegido el lugar que le corresponde, recibiendo las insignias de su cargo.

Seguidamente, en la misma forma, se procedió al nombramiento del segundo Teniente Alcalde, resultando elegido con las mismas solemnidades, el Concejal don Venancio Goitia por diez votos y seis papeletas en blanco, sin protesta alguna, pasando a ocupar el puesto que le corresponde, recibiendo de manos del señor Alcalde las insignias del cargo.

En la referida forma se procedió a la elección del tercer Teniente Alcalde, resultando elegido el Concejal don José Manuel Ispizua, por nueve votos, que también constituyen mayoría del número total de Concejales y siete papeletas en blanco, colocándose en el lugar que le corresponde y haciendose cargo de las insignias de su autoridad que le entregó el Alcalde.

A continuación, en la forma referida se procedió al nombramiento de Procurador Síndico del Ayuntamiento, habiendo obtenido el Concejal don Lorenzo Goitia diez votos, el concejal don Juan Letona dos votos y resultando cuatro papeles en blanco; siendo proclamado Síndico por mayoría de votos don Lorenzo Goitia. En la misma forma se procedió al nombramiento de Síndico segundo, resultando elegido don Estanislao Ispizua por diez votos y seis papeletas en blanco”

Ibaizabal aldizkariaren 1902ko urtarrilaren 19ko alean, barre-burla mingarriak egin zizkien ezaguna dugun Tertzaduna-k Teodoro Bidaetxea alkateari eta Robustiano Elorrieta herriko jauntxo liberalari, korporazio berria eratu zen egunean, alkatearen kargua izan ezik beste kargu guztiak banan-banan jeltzaleen eskuetara zihoazela ikusterakoan hartu zuten disgustoarengatik.

Baina argi dezagun Tertzaduna-ren idazkia ikusi aurretik, berak erabili ohi zuen terminologiaren arabera, nor zein zen. El Bermeano astekariari “El Riojano” deitzen zion Tertzaduna-k, Errioxatik etorritako eskola maisu batek idazten omen zuelako; beti ere -jakina- herriko jauntxoaren agindupean. Bidetxea alkateari, berriz, Casa-camiño deitzen dio, oso gaztelania zalea zelako. Eta Elorrieta jauntxoaren ezizena, azkenez, Amorrotsa (olagarroa) zen; garaiko jauntxoengan ohikoa zenez, herriko erakunde eta kargu guztiak bere kontrolpean zituelako, horietako bakoitza olagarroaren adar batekin harrapatzen zuelarik. Begira nola idazten zuen Tertzaduna-k bere kronika:

“Orain ille bi kontzejalak barriztu bear genduzan. El Riojano aurretiaz ebillen esaten geien geienak euren aldekoak urtengo ebela; eldu zan autaldi edo eleziño eguna… ta ez tot esan gura zer jazo zan, nik dakidan bat “hijos míos” esanda barriro negarrez asi eztaitean.

Egon baziña, jauna, emen, ill onen lenengoetan. ¡Gauza politagorik!… ene bada; gogoratuta bakarrik barreak puska urteten deust. Eztozu iñoiz ikusi, jauna, oillar buru-arin gangar andia, kakarassaz, kra-kra-kra; oilloa arrautzea egin eziñik dabillen artean? Onelantxe egozan ill onen lehengoetan Amarratza ta Casa Camiño, Amarratza kraa-kraa-kraa; Casa-Camiño barriz, oillo loka bat egiñik, lebitea zabal zabal eginda, txitak egin gurarik. Primer teniente… kraa-kraa-kraa Amarratzak, Casa Camiño makur makur, jo kontuak eta kontrakoa: D Timoteo Gorroño. Segundo teniente… kraa-kraa-kraa Amarratzak larri larri, Casa Camiño makur makur, jo kontuak eta kontrakoa: Don Venancio Goitia. Tercer teniente, kraa-kraa-kraa Amarratzak (koitadua, ia erruki bere badot), Casa Camiño txitak atara gurarik makur makur, jo kontuak eta kontrakoa: Don Jose Manuel Izpizua”

Horrela bada, Bermeoko zinegotzi egin zitzaigun Jose Manuel Ispizua 1901 urtean; zinegotzi eta -hau ere garrantzitsua da- hirugarren alkateorde. Halaber, aurreragoko lerroetan ikusi dugunez, Sabinek berak Bermeoko alderdiaren lidergoa hartu behar zuten gizonen artean ikusten zuen Ispizua.

XX mendearen aurreneko urteetan, bada, bideak urratzen zebilen dagoeneko, erabat bermeotartuta. Izan ere, Bermeon ohikoa denez, ez zitzaion ezizenik ere falta. Lorito deitzen omen zioten. Eta Gaztelugatxeko San Juan Bakioko herriari ematearen alde agertu zenez gero, beste ezizen honekin ere ba omen zen ezaguna Bermeon: San Juan saldu.

El Bermeano aldizkari liberalaren erasoak

Baina Ispizua ez zen karguaz jabetu eta egunak aulkia berotzen ezer egin barik igarotzen dituzten horietakoa. Haatik, laster batean nabarmenduko zen beste guztien artetik, gizon argia, azkarra, kementsua, berbatsua eta eztabaidarako dohe handikoa zelako. Bermeoko jeltzaleen jardun politikoan hartu zuen protagonismo hori dela eta, ziri zorrotzak sartu zizkion El Bermeano astekari liberalak, sarri baino sarriago, abertzaletasunaren kontra -edo, bere hitzetan esateko, “el funesto basoquismo” delakoaren kontra- egiten zituen erasoen baitan. Eta honetan, herriko liberalen organoa ez zen hainko-mainkoetan ibiltzen. Erruki gabea zen. Jo behar zuenean,  jo egiten zuen bat ere begirunerik gabe.

Mundakan jaiotakoa izateko Bermeoko udalean horren kementsu jardun gura izana aurpegiratzen zion Ispizuari behin eta berriro jauntxoen astekariak, ironiaren ziria barru-barruraino sartuz. 1902ko azaroaren 2ko alean, esate baterako, honako esaldi hau irakur daiteke El Bemeano astekariaren orrietan: “Hablaba de un mundaqués a quien todos ustedes conocen por su talento en cuestiones financieras gestiona su enajenación; la del kiosko, ¿eh?”.

“El Bermeano” astekariaren ale bat

1903ko apirilaren 12ko alean, berriz, Un mundaqués izenarekin sinatzen duen batek, “Carta a mi paisano” izenburuko eskutitza zuzentzen dio, bere onetik kanpora eta oreka guztia galduta ikusten duela adierazteko:

Amigo Pepe: “Yo que sigo paso a paso tu vida pública, he lamentado y algunos de mis amigos lo saben, el que abusando de tu buena fe te hayan elegido siempre para ser el blanco de las iras populares en los continuos desaciertos de vuestra gestión en el Municipio de Bermeo. Yo que te conozco desde niño y sé que tu fondo no es malo y hasta creo que no harías mal papel de concejal siguiendo tus propios impulsos, he visto que estabas sugestionado y eras un instrumento ciego de las maquinaciones de un despechado, que fingiéndote amistad sincera, te ha arrastrado hasta ser víctima material y moral de sus maquiavélicas insinuaciones. […] Me duele que un paisano, con quien en mi infancia he jugado y a quien profeso afecto sincero sea el maniquí de un engreído y un soberbio, que no repara en los medios para conseguir el fin”

Beste batean Jose Manuel Ispizua eta Benantzio Goitiaren arteko elkarrizketa imaginario hau argitaratzen du astekariak. Bi-biak ere geroago eta baztertuago eta burugalduago egongo balira bezala:

“Coloquio el que tuvieron Don Venancio y Don José Manuel metidos en el cuarto de los trastos inútiles del Ayuntamiento.
- ¿Qué te parece Pepe?
- Esto es una encerrona
- Ya lo noto
- ¿Te fijaste en el artículo?
- Creo que era el número ciento.
- Si, ya lo huelo
- ¿Qué hacemos?
- ¡Fumar!
- ¿Oyes?
- No: ni oigo, ni veo, ni entiendo ni bebo chacolí.
- Me parece que oigo decir por el ojo de la cerradura: ¡canta! ¡canta!
- Algún guasón.
- ¿Qué hacemos?
- Tomar tabaco

Kontua da, jeltzaleen esparruan nor izanez gero, ezinbestekoa zela herriko liberalen kritika erosokorra jasotzea. Eta Ispizua ez zen nola edo hala nabarmendu barik gelditzen zirenetakoa. Horregatik aukeratu zuen El Bermeano astekariak bere zirien helburu nagusienen artean kokatzeko. Jose Manuelek, jakina, garrats hartzen zituen aldizkariaren kritikak, baina berak ere ez zuen pare-pareko erantzunak emateko aukerarik bazterrean uzten.

1902ko maiatzaren 27an izan zen plenoan gertatutako aipatu dezakegu hau ilustratzeko.  Batzar horretan, San Pelaio eta Zubiaur izeneko auzoen desanexioari buruz hitz egin zen luze eta zabal. Arreta berezia eskainiz, jakina, Gaztelugatxeko San Juanekin gertatu behar zenari. Gai garrrantzitsua eta eragin handikoa  izaki, herritar asko inguratu zen udaletxera eztabaida jarraituz gertatzen zenaren jakitun egoteko. Batzordeak zera esaten zuen esaten zuen gaiari buruz: “que en dicha segregación no se hallan comprendidos los islotes o peñascos de  Gaztelugach y Aquech, en atención a que  en el primero radica el Santuario de San Juan degollado de gran veneración en esta villa, cuyo patronato corresponde a este Ayuntamiento, proponiendo al mismo tiempo que se asigne la cantidad necesaria para el culto de dicho Santuario, y respecto de Aquech, por ser la única finca de propios de aquella jurisdicción, que produce sentimientos a este Municipio”.

Alkateak eta bere taldekoak, arazoa gizarteratzea eta herriko elkarteen iritzia jasotzea proposatu zuten: “proponiendo se invite a que  formulen la opinión relativa a la referida segregación a las entidades colectivas de esta villa tituladas Sociedad libre de Pescadores, Sociedad la Unión de Artesanos, Casino Bermeano, Círculo Liberal, Círculo Católico, Batzoqui Bermeotarra, así como a ambos cabildos eclesiásticos, para que en Junta General expresen lo que estimen conveniente sobre la materia”. Baina gehiago ere esaten zuen beraien mozioak.  El Bermeano astekarian iragarkia argitaratu behar zela “para estimular las manifestaciones de las colectividades”.

Proposamenaren eztabaida hasi zenean, udaletxean bildutako jendea buila eta sarataka hasi zen. Alkateak bi aldiz eten behar izan zuen plenoa. Bigarrenean, ganera, argi eta garbi esanez, modu berdinean jarraituz gero, mundu guztia kalera botako zuela. Eta bota ere bai baino gehiago bota zuen, zinegotziei zor zitzaien errepetua kontuan hartu gabe zuzendu zitzaielako. Bigarren etenaren ostean, eztabaidak jarraitu zuenean, Ispizuak hartu zuen hitza eta ondorengo hau esan zuen:

“Continuando la discusión, don José Manuel Ispizua, haciendo uso de la palabra y refiriéndose a la segunda de las proposiciones de la Moción, advirtió que el periódico de esta localidad titulado “El Bermeano” donde se proponía insertar la invitación al público era un papelucho indecente. Este calificativo produjo una manifestación improcedente del público asistente a la sesión, por lo que teniendo en cuenta la excitación que había entre los concurrentes compuesto de elementos contrarios entre sí, a fin de evitar colisiones y desgracias que pudieran ocurrir, el señor alcalde levantó la sesión”

Ikusten denez, gauzak pil-pilean zeuden Bermeon. Ispizuak El Bermeano astekariagatik “un papelucho indecente” zela esan zuenean, algarak sortu eta amaitu egin behar izan zen plenoa.

Alkateordetzatik, alkatetzara; Bermeoko lehen alkate abertzalea

1903an udal hauteskundean, bi urte lehenagoko bozketan lortu zuten gehiengoa galdu zuten jeltzaleek. Mendearen haserako poztasunak, bada, itzaldu egin ziren handik gutxira. Hura izan zen errealismoaren bainua! Hurak eman zien mingostasuna jeltzaleei! Saminaren ostetik, ganera, krisia etorri zitzaien. Eta larrialdiarekin batera paralisia. 1905ko deialdian, alderdiaren barne-arazoak direla eta, Bermeoko sabindarrek ez zuten hautagairik ere aurkeztu. Egun ilunak izan ziren haiek. Tristeak. Aurrera egiteko doerik gabekoak.

Baina krisialdiak ez zuen gehiegi iraungo. 1907, 1909 eta 1911ko udal hauteskundeetan, jauntxo liberalaren kontrako koalizioan aurkezten dira Bermeoko jeltzaleak, kontserbadore eta katolikoekin bat eginda. Eta aipatzeko moduko emaitzekin, ganera. 1911ko udal hauteskundeen ostean, esate baterako, Bizkaitarra aldizkariak izenburu nabarmen honekin zabaltzen zuen azaroaren 12ko alea: “Enorme triunfo del Nacionalismo en Bizkaya”. Barruko orrialdeetan, berriz, honako ohartxo hau sartu zuten Bermeoko jeltzaleek:

Emen zapal-zapal egin dogu jauntxobaren kandidaturia. Urten dabe: Iru zinñegotzi abertzale, lau Itxaz-Bazkuna´k izendau ebazanak, euretarik bi abertzaletasunaren ur-ur dagozanak.

Jauntxubak ziñegotzi bi bakar-bakarrik atara ebezan

¡Gora bermiotarrak!

Hautatutako hiru zinegotzi abertzaleak, Estanislao Ispizua, Tomas Arana eta Santos Mugartegi, izan ziren.

1915an, errepikatu egingo du Ispizuak zinegotzi gisa. Oraingoan, ganera, lehen alkateordearen agintearekin. Izan ere, 1916 eta 1917 urteetan, lehen alkateordea izan zen eta Ogasun Batzordearen -batzorderik garrantzitsuenaren- burua. Alkatea, Isidro Orbeta, nardiztarra zen arren, jeltzaleek lortu zuten gehiengoa bitarteko, 1901an bezalaxe, euren esku gelditu baitziren hiru alkateordetzak.

Akta liburuetan somatzen denez, agintaldi honetan, jarrera adoretsua, aktiboa eta eraginkorra izan zuen Ispizuak udalaren baitan. Gai asko ikutzen zuen debateetan eta denetan agertzen zuen jarrera kritikoa eta irizpide landua. Gizon azkarra eta zorrotza zela ikusten da; eta arteza; zintzoa. Udalaren izenean berak egindako gastuak onetsi beharra gertatzen zenean, plenotik kanpora joaten zen harik eta gastua aprobatu arte, inork aurpegiratu ez ziezaion udalbatzako lagunak bortxatu nahi zituela bere presentziarekin. Horrela gertatu zen, adibidez, 1917ko irailaren 18ko udalbatzan. Egun hartan huts egin zuen alkateak, eta bera zegoen haren ordez plenoa zuzentzen. Halako batean, plenoa utzi eta gelatik kanpora joan zela esaten digu aktak, alkatearen zereginetan Francisco Basterretxea utziz. Zer dela eta utzi zuen plenoa? Aktak berak azaltzen digu jarraian: “Se pasa cuenta del Alcalde en funciones señor Ispizua, de 6 pesetas, por importe de gastos de representación en la asamblea de apoderados de ayuntamientos convocada para la villa de Guernica por la Excma Dipuación”. Ordainketa onetsi ondoren, jakina, bere lekura itzuli zen Ispizua berriz ere.

Lehen alkateordea eta Ogasun Batzordeko burua izaki, ondo kontrolatzen zuen udalaren joan-etorri guztia eta gai garrantzitsuenen gane-ganean zegoen. Haatik, maiz ikusten da, esan bezala, eztabaidetan parte hartzen, proposamenak egiten era irizpideak adierazten. Are gehiago, alkateak huts egiten zuenean, udalbatzako burua bera zenez -”por ausencia y delegación de don Isidro de Orbeta y Ugarte, Alcalde-Presidente”- aukera horiek aprobetxatzan zituen bere sen abertzalea argi eta nabarmen uzteko. 1917ko uztailaren 10eko udalbatzan jasotako aktak, esate baterako -egun horretan, bera zegoen batzarburu zereginetan- zera esaten du: “

“Dada la lectura de una circular bilingüe, en castellano y en euzkera, de la Excma Diputación provincial de fecha 19 de mayo último pasado [...], se acordó [...] se felicite a la Excma Diputación de un modo entusiástico, porque al volver a establecer la costumbre del uso oficial o semi-oficial de nuestro centenario idioma, restaura para el mismo el preeminente lugar de que se ha visto privado en su propia casa”.

Erabaki hori ez zen hartuko, seguru asko, Ispizua udalbatza zuzentzen egon ez bazen. Baina pleno hartan alkatea ordezkatzen zegoenez, ez zuen bere urratsa uzteko aukera galdu.

Nolanahi ere, Ispizuak ez zeukan alkatearen lekuan egon beharrik, bere ideiak eta proposamenak udalaren erabaki bihurarazteko. Bazekien, jakin ere, nola jokatu behar zuen alkatea baldintzatu eta egoerei aurrea hartuaz udalaren pausoak bideratzeko. 1917ko uztailean bertan, telegrama bat bialtzea erabaki zuen, beste zinegotzi jeltzaleekin batera, Gasteiz-en euskal lurraldeen autonomiari buruz hausnartu eta erabakiak hartzeko batzartuta zeuden euskal Diputazioei txaloa eskaini eta babesa emanez. Gogoratu beharrekoa da puntu honi dagokionez, urte hartan, Ramon de la Sota jeltzalea gertatu zela Bizkaiko Aldundiaren buru. Lehenbiziko Aldun Nagusi jeltzalea izan zen. Eta  Sotak, Cambo-k eta bere lagunak Catalunya-n bultzatzen ari ziren autonomia-egitarauaren ildotik abiatuz, Euskadin ere berdin antzeko urratsak ematea proposatu zien Arabako eta Gipuzkoako Diputazioetako buruei.  Hauen oniritzia jaso ondoren, elkarrekin jokatzea erabaki zuten. Hiru Diputazioen lehen batzarra, Gasteizen egin zen, 1917ko uztailean. Batzar horretara bialdu zuten Jose Manuelek eta Bermeoko beste zinegotzi jeltzaleek aipatutako telegrama; bertan batuta zeudenei babesa emateko.

Baina telegrama hartan, mezua sinatzen zutenek udaleko zinegotzi gehienak zirela adierazten zuten. Eta alkateak, jakina, ez zuen egitate hori ondo hartu. Ez zitzaion gustatu bere bizkarretik horrelako urrats bat eman izana eta are gutxiago oraindik, udaleko zinegotzi gehienak sinatzen zutela esatea. Hala ere, Ispizua ez zen atzean gelditzen direnetakoa eta plenora eraman zuen gaia, telegraman jasotako mezua udal osoak berea egin zezan. Eta lortu ere lortu zuen. Baina ez alkatearekin eztabaida txiki bat euki barik:

El señor Ispizua -esaten du 1917ko uztailaren 17ko aktak- propuso la elevación a acuerdo consistorial el telegrama de adhesión remitido por varios concejales de SS a las determinaciones de las Diputaciones vascas asambleadas en Vitoria. La presidencia manifestó haber leído el telegrama de referencia en la prensa diaria y que disentía de la afirmación suya de constituir la mayoría del Ile Concejo los señores Concejales que lo firmaban. El señor Ispizua expresó que los firmantes del telegrama no se atribuían el concepto de mayoría, sino de mayor parte, numéricamente. Siendo así, dijo la presidencia, no cabe afirmar que una parte del Ayuntamiento se asocia a los trabajos emprendidos en orden a la reivindicación de la autonomía, sino que es acuerdo unánime de la Corporación. Y en su vista y a propuesta del señor Ispizua se acordó, entre solemnes y sinceras protestas de profesión de sano e íntimo fuerismo, telegrafiar a la presidencia de la Diputación de Vizcaya, con súplica de  que lo haga saber al público, que SSª se adhiere, entusiásticamente y con todo fervor a las trascendentales resoluciones adoptadas, a entero placer y con caluroso aplauso de la parte sana del pueblo vasco, por nuestros Diputados en la asamblea de Vitoria, y hacer suya la subsistencia y el fondo del mensaje enviado por telégrafo por varios de los señores Capitulares, adhiriéndose a las gestiones acordadas para el mejor y más inmediato logro de leyes afirmativas de la autonomía popular y cuya realización se ansía verla implantada, en toda su pureza e integridad, ahora que se palpa el vehemente resurgimiento del espíritu que presidió la formación de los fueros vascos, fueros que a al vez fueron y son afirmación de los derechos que a la humanidad asisten para moverse libre de normas ominosas”

Transkribatutako pasarte luze honetan ikusten denez, garai hartako bermeotarrak ez ziren -ez, behintzat, euskaldunen burujabetzari buruzko kontuetan- txikikerietan ibiltzen direnetakoak. Esan beharrekoa da bidenabar, Ispizuak, interes bereziarekin hartu zituela Bizkaiko Aldundiak, Sotaren agindupean, euskal autonomiaren inguruan bultzatu zituen ekimenak. 1917ko irailean bera joan zen, udalaren izenean, Bizkaiko udalerri guztiak batu zituen Gernikako batzarrera, “al objeto de tratar del modo de recabar de los Poderes centrales un régimen autonómico”.

1917ko urtearen azaroaren 29an, Isidro Orbeta alkatea kargutik kenarazten zuen Errege Agindua eman zen. Bere agintaldia agortu zuelako kenarazi zuten, noski.  Orbeta, Errege Agindu bidez izan zen izendatua 1915an, udalen legeak horrela aurrikusten zuelako. Baina 1917 urtean, salbuespena egin zen. Alkatea Errege Agindu bidez izendatu beharrean, Gobernuak erabaki zuen, han eta hemengo udalen autonomia indartzeko, alkatea zinegotziek eurek aukeratu behar zutela. Hau da, Orbetaren ordez izendatu behar zen behin-behineko alkatea, botorik gehien biltzen zuen zinegotzia izan behar zela xedatu zuen, eta boto berdinak izan ezkero, zaharrena: “dar posesión al Edil del mayor número de votos, o el superior en edad en caso de empate”.

Eta horrela egin zen, jakina. Abenduko 12aren udalbatzan, Jose Manuel Ispizua aukeratu zuten zinegotziek alkaterako. Plenoa osatzen zuten hamasei zinegotzietatik, bederatzik eman zioten botoa. Batek, berriz, boto zuria eman zuen. Horrela adierazten du aktak:

“se procedió a elegir Alcalde por papeletas que los señores Ediles, llamados por orden de votos, fueron depositando uno a uno en la urna destinada al efecto, resultando elegido por nueve votos y una papeleta en blanco, dicho Alcalde-presidente interino, don José Manuel de Ispizua y Larrauri, quien por ha ver obtenido la mayoría absoluta del número total de concejales, que son dieciséis, quedó posesionado del cargo, pronunciando breves palabras indicativas de su sincero deseo de labrar una alta e intensa administración municipal, con la valiosa cooperación de sus electores, sus dignos compañeros de Corporación”.

Baina handik egun batzuetara, 1918ko urtarilaren lehenean, behin betirako izendapena egin zen, azken hauteskundeetan aukeratutako zinegotziekin udal korporazio berria osatu behar zelako. Horrela bada, hilabete baten epean, Ispizua, bi aldiz izan zen aukeratua alkate. Behin-behineko alkate lehenik, eta behin-betirakoa azkenik.

Ispizua, Bermeoko lehen alkate abertzalea egiten duen hautaketa jasotzen duen akta liburua.

Akta gogoangarria da, zalantza barik, Bermeoko nazionalistentzat, lehen alkate abertzalearen hautaketaren berri ematen duena:

“Se forma mesa de edad con Andrés de Gaminde como presidente y “se procedió al nombramiento de Alcalde en votación secreta, por medio de papeletas, que los Capitulares, llamados por orden de votos fueron depositando uno a uno en la urna preparada al efecto, en cumplimiento de los artículos 53 y 54 de la Ley Municipal. Terminada la votación y practicado el escrutinio del modo prevenido ene l artículo 55 de la citada ley, resultó con nueve votos don José Manuel de Ispizua y Larrauri, seis papeletas en blanco, en total quince papeletas, igual al de votantes. Y resultando que a este Ayuntamiento corresponden dieciséis Ediles, según la escala del art 35 reformado de la repetida ley, que la mayoría absoluta de este número exigida por el 55 ya enunciado la constituyen nueve votos que son los alcanzados por don José Manuel de Ispizua, el mismo fue proclamado Alcalde Presidente por el interino, pasando acto seguido a ocupar la presidente y recibiendo  la insignia de su cargo”

Alkateordeak ere jeltzaleak izan ziren hirurak: Rikardo Urrutia, Cruz Loiola eta Franzisko Basterretxea. Hauek, Ispizua alkateak bezalaxe, bederatzi boto jaso zuten euren alde eta sei zuriak.

Ojinaga nardiztarrak bere iritzi kritikoa azaldu zuen hautaketa horiekiko, alkatea eta lehen alkateordea alderdi berekoak zirela argudiatuz. Ez omen zitzaion ondo iruditzen udalerriko bi agintari nagusiak joera politiko -eta are gehiago: alderdi- bereko pertsonak suertatu izana. Ispizuak, ordea, berehala moztu zuen eztabaida. Aktaren hitzetan adierazteko, Ojinagak esan zuen “que veía con desagrado la nominación de dos hermanos políticos para los dos primeros cargos del pueblo, esto es, para Alcalde Presidente y para primer Teniente, así como si se quisiera vincular dentro de una sola familia toda la autoridad de la población, replicándole la presidencia que las cuestiones de delicadeza sabía llevarlas a un extremo que muchos no, pero que el momento actual no era el oportuno para resolverlas”

Alkate abertzaleak, jardun politiko abertzalea

Ispizuak ez zuen inor engainatu. Berbakoa eta oso-osokoa zenez, gardentasun osoz adierazi zuen hasera-haseratik, egitarau abertzale batekin jardungo zela alkatetzan. Ez zen asmo eta aburuak ezkutatzen ibili. Alkate hautatu zuten egun berean azaldu zuen zein izango zen bere jokabidea; jeltzaleek Bilbon hitzartutako programa abertzalea:

“La presidencia expuso su programa que afirmó era el cristalizado en las conclusiones acordadas en la reciente asamblea magna celebrada en Bilbao por los Concejales nacionalistas de Bizkaya, y para cuya realización no dudaba poder contar con la ilustrada y celosa actitud de todos los señores constituyentes del Concejo, a quienes efusivamente saludaba, declarándose definitivamente formado y establecido el Ayuntamiento”

Goragoko lerroetan ere esan dugunez, Ispizua oso abagadune berezian heldu zen alkatetzara. 1917an, aurrerakada itzela egin zuten jeltzaleek hauteskundeetan. Orain arte ezezaguna zen aurrerakada nabarmena. Bizkaian, besteak beste, Aldundiaren gehiengoa lortu zuten eta Ramon de la Sota Aburto jarri zuten erakundeko presidente. Honek, euskal autogobernuaren aldeko ekimenak bultzatu zituen Arabako eta Gipuzkoako Aldundiekin batera, autonomiaren aldeko mogimendu mardula martxan jarriz. Testuinguru horretan, hainbat erabaki hartzen dute jeltzaleen kontrolpean dauden udalek, Diputazioen jardunari babesa emanez eta euskal lurraldeen antzinako foru askatasunak aldarrikatuz. Marko horretan kokatu behar dira Ispizuak, Bizkai guztiko jeltzaleekin batera, Bermeoko udalean hartzen dituen erabakiak eta bultzatzen dituen ekimenak.

Aberriaren eta bere eskubide historikoen aldeko aldarriak ez dira gehiegi atzeratzen. Urtarrilaren 4an hartzen da lehena. Korporazio berria eratu eta berehala:

“En estos instantes en que inicia nueva vida la corporación municipal, sea su primer acuerdo el de afirmar su voluntad plena de actuar inspirándose en el espíritu inmortal de la raza y de identificarse con sus legítimas demandas; protestar contra la ley española de 25 de octubre de 1839, que inicuamente arrebató al País Vasco peninsular su originaria libertad y de modo particular contra el Real Decreto de 29 de octubre de 1841, que ahogó, al amparo de la ley antes citada, la vida municipal de Bizkaya, Gipuzkoa y Alaba, al disponer que nuestros ayuntamientos e organizaran con arreglo a las leyes y disposiciones generales de la monarquía española”

Urtearen amaieran, Bilboko udalak Bizkaiko udaletxe guztietako ordezkariak biltzeko egin zuen deiari erantzutea erabaki zuen, “a fin de protestar contra la mencionada ley de 1839 y tomar otros acuerdos en pro de la autonomía de los Ayuntamientos de Bizkaya”. Bizkaiko udalen asanblea hartan hartu beharreko erabakiei gutxiengoko maila jartzen zitzaion: “el Mensaje ya presentado al Gobierno por las Diputaciones vasca, sin perjuicio de lo que posteriormente puedan acordar las mismas”. Bermeoko udalaren ordezkaritza, alkateak eta lau zinegotzik hartuko zuten -hots, Loiola, Basterretxea, Etxebarrieta eta Goinetxeak- baina botoa Ispizuari zegokion soil-soilik.

1918ko azaroaren 8an, hitzez-hitz aipatzea merezi duen akordio hau hartu zuen udalak, Arana-Goiriren goraipatuz eta haren gorazarrez hartu beharreko neurriak aldarrikatuz. Ispizua ez zegoen -ez horixe- bere joera politikoa eta ideologia ezkutuan edo estalpeaan mantentzekotan. Hona hemen akordioaren testua:

Los concejales nacionalistas “deseando perpetuar de una manera decorosa y algo digna el ilustre nombre del generoso vizcaíno que con apostólica  y jamás interrumpida ni entibiada propaganda produjo el movimiento más popular y patriótico que se registra en los gloriosos fastos de Euzkadi y cuyas finales consecuencias de libertad autonómica se sienten llegar por el esfuerzo crecientemente entusiasta de los patriotas vascos y de quien alentado por su amor a la justicia y espléndida humanidad trabajó con fe entera, como Diputado Provincial de Bizkaya, en provecho de esta nuestra población, iniciando el proyecto de apertura de la carretera que a través de la pintoresca costa que comienza en Bakio y termina en Bermeo viénese realizando por San Pelayo y estableciendo unas bases fijas y equitativas para en los casos de naufragio de la gente pescadora de los pueblos bizkainos, proceder al reparto de las sumas recaudadas para el alivio de los damnificados, en vez de las reglas caprichosas que para los bastardos logros caciquiles prevalecían anteriormente, someten, con entusiasmo, a la deliberación y acuerdo de VS el siguiente proyecto de acuerdo:

Poner en grandes caracteres cincelados sobre piedra o bronce que se colocará en la fachada principal del Palacio Consistoral, un rótulo euzkérico o euzkérico-español que diga ARANA-GOIRI´TAR SABIN´EN ZELAYA (PLAZA DE ARANA-GOIRI´TAR SABIN) y hacer desaparecer de dicho lugar y sitio el nombre de Plaza de la Villa que actualmente lleva.

Akordioa, “por aclamación” hartu zuen udalbatzak. Eta bi aste igaro ondoren, Ispizua alkatea ahalmedu zuen plenoak “para ejecutar en la mejor manera y con la correspondiente decorosidad, el acuerdo de colocar la placa indicativa del cambio de nombre de la plaza”. Ispizuak ez zuen agindu hori bete barik utzi. 1919ko otsailean, 255 pezetatako faktura bat onetsi baitzuen udalbatzak, “por dos placas con las inscripciones ARANA-GOIRI ZELAYA y UDALETXE”.

Bidenabar, Arana-Goiriren heriotzaren hamabosgarren urte urrena ospatzeko Santa Maria eleizean 1917ko azaroaren 25an emango zen mezara “en cuerpo de comunidad”

Jose Manuel Ispizua Bermeoko zinegotzia izan zen sasoian

Abertzaletasuna ez ezik, euskalzaletasuna ere argi asko erakutsi nahi zuen Ispizuan zuzentzen zuen udal gobernuak. Euskal gizartean erroturiko udala zela eta eta honen asmo nagusiekin bat egiten zuela nabarmenarazi zuen. 1919ko maiatzaren 7an, Euzko Ikaskuntza-ko bazkide egitea erabakitzen du, “como socio perpetuo”. Handik egun batzuetara, zuzendu egiten du erabaki hau, bere burua -Eusko Ikaskuntza-ren beraren proposamenez, jakina- “Socio Fundador y Protector” bezala identifikatuz. Udal bati ez omen zitzaion tokatzen “socio perpetuo” izatea, bazkide babeslea baino.

Urtearen amaieran, alkatea eta alkateordea izendatu zuen plenoak, elkarte honek -hots, Eusko Ikaskuntza-k- 1919ko irailean, Donostian ospatu zuen Asamblea de Administración Municipal Vasca izenburuko ekitaldian parte hartzeko. Ekitaldiaren aktetan, Ricardo Urrutia zinegotzi bermeotarra agertzen da izena eman zutenen zerrendan.

1918aren amaieran, Kontzertu Ekonomikoaren aldeko aldarrikapena egin zuen udalak, alkatearen beraren proposamena jarraituz: Hemen ere, Bizkaiko Diputazioak susperturiko esukal autogobernuaren ekimena somatzen da:

“Protestar con toda virilidad -esaten du akordioak-, de la vulneración del Concierto económico por parte de los Poderes constituídos y ponerse a entera disposición de la Excma. Diputación para la mejor defensa del mismo, sin reparar en sacrificios”.

Baina Ispizua ez da udalaren jardunari kutsu abertzalea ematearekin konformatzen. Haratago joan nahi du. Etxea garbitu behar du. Urte askotan agintean egon ondoren, jauntxo liberalek aztarna gehiegi utzi dute udalean eta oztopo horiek guztiak bazterra bidali beharra ikusten du. Bere bigarren helburua, haatik, aurreko urteetan jauntxoek udalaren inguruan eraiki duten sare kontrolatzailea desegiten joatea da.

Beste ezer baino lehen, Elorrieta jauntxo liberalaren erro luzeak mozten ditu. Osagilea zen Elorrieta. Eta ogibide horretaz baliatuz, osasunarekin zerikusia zuten hainbat gune publiko jarri zituen bere kontrolpean, horien bitartez Bermeoko herritar gehienenganako eragina irabaziz. Hortik zetorkion hain zuzen ere amorrotsa-ren gaitzizena. Amorrotsa, Bermeoko hizkeran, olagarroa da; zortzi hatz dituen itsasoko zefalopodoa. Ezizen horrekin, herrian zeuden erakunde eta elkarterik gehienak bere kontrolpean jartzeko erakutsi zuen trebezia adierazi nahi zuten herritarrek. Izan ere, 1909 urtean argitaratutako artikulu batean, Bizkaitarra aldizkariak honako kargu guzti hauek biltzen zituela salatzen da: “Director General del Manicomio de Bermeo, Médico Director del Hospital de Bermeo, Médico Forense, Médico de la Sociedad de Socorros Mutuos, Médico de la Sanidad Militar, Director Médico de la Escuela de Artes y Oficios, Inspector de las Escuelas, Inspector especial de Sanidad, Vocal de la Junta de Instrucción Primaria, Vocal de la Junta de Beneficencia, Presidente de la Junta del Censo”

Gauza argia zen. Urteetan barna Elorrietak eraiki izan zuen jauntxokeriazko egitura hori puzkatu beharra zegoen. Argi baino argiago ikusten zuten hori herriko jeltzaleek.

Hala ere Ispizuak ez dio Elorrietari dena kentzen. Zoro-etxearen zuzendaritza medikoaren arduran baieztatzen du, 6000 pesetatako soldatarekin, eta argi uzten dio lanpostu hori segurua dela: “sin que pueda ser separado del cargo sino en virtud de expediente”. Ez zen gutxi. Hori bai, argi eta garbi adierazi zion ondoren, lanpostu horretaz jabetuz gero, ezin zuela beste ezertan jardun edo beste inondik soldatarik jaso: “con advertencia de que dicho cargo le incompatibiliza del ejercicio de todo otro pagadero de los fondos del Estado, de la provincia o del municipio”. Esan beharrik ez dago, erabakia ez zela amorrotsa-ren gustokoa izan. Eta honek, eskura zituen baliabide guztiak erabili zituela bere kontra egiteko. Zoro-etxekoaz gain, herriko osagilea ere bazen Elorrieta, eta ez zegoen, ez, aspalditik eskuratuta zeukan lanpostu hori bertan behera uztekotan.

Arrazoi horietan oinarrituta, bere kasu berezia aztertzera behartu zuen udala, horretarako batzorde bat sortuz. Batzordeak, maiatzean eman zuen bere iritzia. Eta bere txostenean, zera esaten zuen argi eta garbi: Elorrietaren eskaera ezin zitekeela ontzat hartu, legearen kontrakoa zelako. Legeak ez zuen baimenik ematen pertsona bakar batek soldata publiko bat baino gehiago eskuratzeko. Hori bai, ezitasun hori, Elorrieta handietsi, ohorez bete, eta bere aldeko goraipamen mota guztien artean baieztatzen zen inkonpatibilitatea. Ikusteko modukoa da, benetan, ezezkoa emateko, batzordearen txostenak jauntxo liberalari zuzentzen zizkion laudorioak eta honek herrian egindako lana goraipatzeko ematen zituen txaloak:

“La Comisión de Gobernación, encargada en sesión del día 5 de los corrientes de estudiar, a fin de cumplir o de prevenir, las derivaciones legales de la incompatibilidad para seguir don Robustiano Elorrieta ejerciendo el empleo de Médico titular del segundo distrito de la villa, suscitadas al aceptar el mismo el destino de Médico Director del Manicomio con que por la Junta local de Beneficencia ha sido agraciado, ha examinado, con detenida meditación, cuando al particular concierne. Conviene, ante todo, dejar sentado, que la Comisión hállase penetrada de que en el dilatado espacio de 34 años de srvicios municipales, ha consagrado dicho señor el ejercicio de su cargo facultativo, la inteligencia y los conocimientos a todos los problemas relacionados con el empleo en que cesa. Nombrado Médico titular de la población por la Junta municipal de 3 de Febrero de 1884 y renovado el contrato sucesivamente, en los acuerdos de las Juntas de Sanidad y de Asociados de 3 y 6 de Febrero de 1893 aparece, en cumplimiento del artículo 18 del Reglamento de 14 de Junio de 1891, la historia de méritos y servicios especiales por informes, memorias y estudios, que es ocioso que se repita aquí. Y posteriormente, el 2 de ebrero de 1905 se contrató por tiempo ilimitado y ha continuado hasta ahora prestando relevantes servicios al Municipio, descollando, enre otros, el estudio del Reglamento de construcciones y el de Sanidad e Higiene aprobado en Mayo de 1904 y lo referente a la fundación, administración y habilitación del Manicomio provincial, fuernte inexhausta de recursos para los indigentes bermeanos. En su vista hubiera sido grato a la Comisión el poder otorgar al señor Elorrieta una recompensa práctica a tan altos servicios a más de su voto y reconocimiento, que sin escatimeces deben serle tributados; pero no ha podido prescindir de su obligación. Con arreglo a la Ley de 21 de Diciembre de 1885 hay incompatibilidad para disfrutar a la vez dos o más haberes pagados de fondos generales, provinciales o municipales, así activos  como pasivos, y la Comisión se halla en la indeclinable precisión, bien a su pesar, si no ha de incurrir en estrecha y grave responsabilidad proponer se observe la referida disposición y se prescinda de otorgar recompensa alguna, aparte de que ya la lleva al gozar de los derechos y emolumentos correspondientes a su destino de Médico Director del Manicomio provincial, dependiente media o inmediatamente  de SSª [...] Débese prevenir finalmente que dentro de los ocho días de causada la vacante,  que nos ocupa, procede reunir a la Junta municipal a fin de que acuerde lo correspondiente a aquél Reglamento y a la provisión de la vacante de la plaza que ha venido siendo cubierta por tantas enunciado señor Elorrieta y a la o a las que en su consecuencia pudieran ofrecerse”.

Udalbatzak, bete-betean onetsi zuen txostenaren posizioa.

Bermeoko udaletxea eta goiko plaza Jose Manuel Ispizuaren alkatetzaren sasoian

Halaber, udaltzaingoan aldaketa sakonak egitea erabakitzen du Ispizuak, ordura arteko udaltzainak jauntxoekin uztartuegi zeudelako. Korporazio berriak bere aurreneko egunetan hartzen dituen erabakietako batek, hain zuzen, batzorde berezi bat sortzen du “para la reorganización del servicio de la guardia municipal, de que hay tanta necesidad”. Ispizuak, ganera, arlo honi buruzko bere irizpidea aurreratu zuen: ”que siendo, Bermeo, como era, una población de temperamento pacífico y honrado, entendía que el Cuerpo no debía ser armado, dependiendo, en vez de la Alcaldía, directamente del Ayuntamiento”. Ikusten da ikusi, nola-halako beldurra zeukala, Madrilgo gobernueak ez ote zuen berreskuratuko herrietako alkateak Errege Agindu bidez izendatzeko eskumena. Eta gerora adi, hobea zen udaltzainek korporazioaren zerbitzura egoa, alkateari zuzenean lotuta egotea baino.

Martxoaren 18rako, amaituta zeukan bere lana batzorde bereziak. Egun horretako plenoan, udaltzaingo berrantolatzea erabakitzen du, “cesándose a todos los responsables y convocándose inmediatamente concurso para cubrir una plaza de Jefe del Cuerpo de la Guardia Municipal de Vigilancia y Seguridad, otra de Subjefe, cinco de subalternos y una última de ordenanza de la alcaldía y secretaría del Ayuntamiento”. Ikusten denez, garbiketa sakona egin nahi zuten.

Azkenez, Ispizuaren alkatetza oso emankorra izan zen baita ere, herriak aspalditik behar zuen azpiegituren eraikutzari ekiteko. Aipagarria izan zen, besteak beste, Mungiatik Sukarrietara -Bermeotik igaroz, jakina- joan behar zuen trenbidearen egitasmo historikoa bultzatzeko egin zuen ahalegina. Bermeotarren aspaldiko ametsa zen hori. Euren herria inkomunikazio sekularretik aterako zuen herrilan nagusia. Asko izan ziren Ispizuak eta bere gobernu-taldeko kideak egitasmo hori aurrera ateratzeko Horacio Azqueta Herrilanetako Zuzendari Nagusiarekin eta Jose Uzelai ingenieroarekin egin zituzten gestioak. Azkenean, hamaika elkarrizketa izan ondoren, helburua bere lortu zuen udalak, eta herrilan horren espedientea onetsi zuen Gobernuak 1919 uztailean. Horrela esaten zuen Horacio Azketak berak Donostiatik Bermeoko udalera bidali zuen telegramak:

“Se ha firmado expediente aprobando proyecto ferrocarril. Reciban enhorabuena”

Poz algara zaratatxuekin hartu zuen berria udalak, erabaki hurak etorkizunaren ateak zabaltzen zizkiolako Bermeori. Telegrama jaso bezain laster bolanderak botatzea agindu zuen alkateak eta herriko musika banda kalez kale jartzea, notizia ezinhobe hura herritarrei jakinarazteko. Horrez ganera, Horacio Azketari bere jaioterriaren alde egindako lan guztia eskertzeko, Bermeoko seme bikainaren tituloa eman zioten: “hijo predilecto de Bermeo, otorgándole el correspondiente diploma”. Are gehiago, herriko kale bati bere izena jartzea erabaki zuten: “Dar el nombre de Gran Vía de Horacio de Azqueta a la calle llamada hoy Gran Vía de Flaviobriga, a no ser que frente a la futura estación del aprobado ferrocarril se abra alguna plaza, en cuyo caso llevará la misma el nombre de tan ilustre bermeano”. Handik egun batzuetara, Horacioren aita zen Forencio Azketa ere omenaldiaren barruan sartzea erabaki zuten, jaio zen kaleari bere izena emanez: “dándosele su nombre a la calle denominada Arostegui en el trozo comprendido entre la plaza y la calle del Cardenal Mendoza, que es la de su nacimiento”.

Herrilan horren esleipena egiteko deia, azaroan argitaratu zen Madrilgo Gazetan, “para la concesión en pública subasta de la concesión del ferrocarril secundario, con garantía de interés por el Estado, de Munguía a Bermeo y Pedernales”. Bere alkatetza-aldiaren azken hilabeteetan zegoen arren -bi urtetan agortu behar zen legearen arabera-, garrantzia handia eman zion Ispizuak gai honi eta plenora eraman zuen osterabe, gainontzeko zinegotziak ere gertatzen zen guztiaren jakitun egon zitezen.

“La presidencia -esaten du azaroaren 17ko udalbatzaren aktak- una vez más se extendió en discretas consideraciones sobre la importancia que el negocio entraña para la vida de Bermeo, hizo calurosas ponderaciones de los trabajos realizados por los ingenieros señores Ucelay y Azqueta para conducir el expediente al estado que ha alcanzado, indicó la conveniencia de aplazar hasta que la ejecución de las obras sea adjudicada el acto de homenaje acordado rendir a estos señores, expuso y puso de manifiesto los diplomas extendidos en favor de los mismos, que dijo convendría entregar a los interesados el día del homenaje”.

Ikusten denez, Azketa eta Uzelairi omenaldia egitea erabaki zuten, horren antolakuntzaz arduratuko zen batzorde berezia sortuz. Ispizuak berak, Basterretxeak eta Etxebarrietak osatu behar zuten batzordea.

Jose Manuel Ispizuaren sinadura Bermeoko alkatea izan zen garaiko udal aktetan

Berari suertatu zitzaion baita ere, 1918ko otsailean, Bizkaiko udalerri askotan, hala nola Bilbon, Erandion, Lekeition eta Gernikan bertan, munduko lehen gerrate nagusia zela eta, ihauteri jaiak eten egitea hartu zuten erabakia Bermeora ekartea. Errespetu osoz planteatu zuen gaia. Jaiak ete egitearen alde zeuden arrazoiak zintzotasunez aurkeztuz. Baina aldi berean, bere ñabardura propioak erakutsiz. Asmo txalogarria zela adierazi zuen joera hurak bere atzetik zeukana baina, agian, ez zela Bermeon aplikatzeko modukoa; ez omen zegoen Bermeon neurri hori aplikatzeko moduko giroa: “La presidencia manifestó que ciertos Ayuntamientos bizkainos [...] habían pensado en suprimir en este año, en todo o en parte, las tradicionales fiestas de Carnaval, propósito laudable siempre, dijo, y más que nunca ahora que la guerra mundial tiene sumida en dolor infinito a la humanidad, pero que en Bermeo no puede tener realidad en el momento, por falta de ambiente, que no se ha hecho, cabiendo, únicamente, reducirlas, tanto adelantando la hora de comienzo de la música, cuanto menguando las horas de baile, y tomando toda clase de medidas enérgicas contra la licencia, el escándalo y la perturbación moral, de las que no deberá ser la última la prohibición de bailar en las calles y bocacalles de la plaza”.

Eztabaida luzea sortu zuen gaiak. Proposamenez eta kontraproposamenez jositako debatea. Azkenean, akordio mugatua hartu zen: maskarak debekatzea, eta debekapen hori errepetaraziko zuen udaltzaingoaren ikuskaritza lana indartzea. Baina herriak ez zuela erabakia ontzat hartuko somatuz, beste hau ere hitzartu zuten, alegia, “dar al vecindario una hoja explicativa de los motivos que han impulsado a la Corporación para la prohibición de disfraces”.

Ispizuaren alkatetzak, 1920ra arte irauten du. Denetara, bi urte eta erdi eskas: 1917ko azarotik, 1920ko martxora arte.

1920ko apirilaren 1an eratzen da udal hauteskundeetatik irtendako korporazio berria. Ispizuak, ordura arteko alkateak, ongietorria ematen die zinegotzi berriei eta kargua legez eta zintzotasunez beteko dutela zin egitera gonbidatzen ditu. Horren ostean, Pedro Goienetxea zinegotzi jeltzaleak, Ispizuari eskerrak ematea proposatzen die gainontzeko hautetsiei, alkatetzan burutu duen lan eraginkor, eskerga eta oparoarengatik: “propuso un voto de gracias para la Alcaldía presidencia por su acertada gestión al frente de la Administración, que la Presidencia agradece”.

Ispizuak alkatetza utzi zuenean, Rikardo Urrutia Izurieta jeltzaleak hartu zion txanda. Ohartarazi beharrekoa da, Rikardo Urrutia hau, bere ordez jarriko zena, Jose Manuel Ispizuaren koinatua zela; emaztearen neba gaztea, zehatzago esateko. Familiaren baitan gelditu zen dena, bada. Alkateordeak ere, jeltzaleak izan ziren hirurak: Ruperto Goitia, Blas Asteinza eta Tomas Arketa.

Bizkaiko diputatua

Bermeoko zinegotzia eta alkatea ez ezik, Bizkaiko foru diputatua ere izan zen Ispizua bere urterik emankorrenetan. Oso goiz agertu zuen Foru Aldundian jardutearekiko joera. 1903 urtean, EAJk Gernikako eskualdean aurkeztu zuen hautagaien zerrendan parte hartu zuen, Anjel Zabala Kondaño eta Alipio Larraurirekin batera. Ez zuten ezer lortu. Baina 1911ko martxoaren 12ko hauteskundeetan, ordea, aukeratua izateko behar ziren botoak eskuratu zituen Ispizuak eta Diputazioan aritu zen 1913ra bitarteko urteetan.

Diputazioan ere bere ohiko jarrera langilea agertu zuen, betiko jasa eta piperrarekin. Besteak beste, 1912ko abuztuan kantauri itsasoan gertatu zen galernak sortu zituen kalteen ordainerako bildu zen diruaren banaketaren inguruan sortu ziren iztiluetan parte hartzea suertatu zitzaion.

Politikari bizia, kementsua eta zorrotza

Jose Manuel Ispizuaren lan politikoaren arrastoa jarraitzen duenak berehala ikusten du gizon langilea eta porrokatua izan zela. Ez zen -ez horixe- atzean eta kokilduta gelditzen diren horietako. Aitzitik, saltsa guztietan sartuta ikusten dugu, beti polemikaren erdi-erdian, beti aurretik eta  aurpegia ematen, eztabaida eta liskar guztietan parte hartzen, eta arazoei sakonetik eusten, sendo, azkar eta tinko. Adore biziak, ordea, ez zion oztoporik egiten orekaz jokatu behar zenean, orekaz jokatzeko.  Euzkadi egunkarian argitaratu zuen idazki batean esaten zuen “…siempre he sido franco en mis ideales; jamás he tenido rubor para manifestar en público lo que expreso en el Batzoki o Juventud; pero también soy moderado en mis opiniones y prudente en manifestarlas cuando no sea necesario” (1913ko irailaren 3an)

Eztabaida politikoari zernolako bizitasunaz eusten zion ikusteko, 1913 urtean Bermeoko Nardiztarrekin bizi izan zuen liskarrak, prentsa idatzian utzi zituen aztarnak aipatuko ditugu. Benantzio Nardiz dinastikoa hauteskundeetara aurkeztu zenean, bere aldekoen taldetxoa landu zuen Bermeon. Talde horretara iraganean jeltzale izandako batzuk hurbildu ziren, jatorrizko alderdiko lagunekin hautsiz. Liskar tentsiotsua sortu zuen horrek, EAJtik alde egindakoen eta alderdian gelditutakoen artean. Eta azken hauetatik, Jose Manuel Ispizua nabarmendu zen zalantza barik.

 Eztabaida hartan, argi utzi nahi zuten jeltzaleek, XX mendearen haseran bezalaxe, 1913an ere, Bermeoko herria erdibitzen zuen liskar politiko nagusia, betiko jauntxoen eta EAJko abertzaleen artean gertatzen zena zela. Eta EAJ utzi zutenek, jauntxoekin bat egitera joan zirela, nahi eta nahi ez, hauen estrategia historikoa indartuz.  Argi asko erakusten zuen hori 1913ko otsailaren 23an Euzkadi egunkariak argitaratu zuen kronika txiki honek:

“Len egon zan Bermeo´ko erri guztija jauntxoen morroi baten azpijan.
Erriak ezeban egon gura morroi aren ostikoian eta “baita, gura nai gura ez egon biarko dozube, geuk alan gura dogulako, geuri orixe ondo datorkigulako” erantzuten eutsoen jauntxuak.
Amaika atsakabe, amaika burukomin, amaika negar ekarri dautse bermotarrei jauntxo orrek, diru andijen jabe ixatiaz naikua eztaukela, gixonen jabe, Jaunak azke egin dauzan gixonen jabe ixan guarik or dabiltzanak beti okerrerija okerrerijaren ganera.
Gomutan daukoguz, eta Bermeo´n guk baiño bixijago euko dabe gomuta au, zelako mutil pilluak ikusten ixan doguzan espetxian gaizkin batzuk lez, iñori kalterik egin ezeutsen mutil zinduak, jauntxuen morroyak guzurraz salatuta au egin ebela ta bestia egin ebela legien kaltez edo kontra.
Zenbat negar malko eragin eutsen jauntxu orrek mutil espetxetuen guraso ta anai-arrebei? Kalterik ezebez. Guztija zan bermiotar zintzsuak ezebelako ixan gura iñoren gauzea, abere bat bere jabirena ixaten dal lez; bermiotarrak bai-ekijen eta bai dakije Jaungoikuak azke sortu dauzala, ta iñori buruba makurtu biarrik eztaukela Jaunari baño.
Onetatik, ze kalte datorkijo jauntxuberi ta iñori? Ditu asko ba´dauke, bixi beyez alik ondoen beragaz, ta itxi beyoe bestieri bakian, ezpejoe iñori galazo gixona ixaten.
Jaungoikuak gixon egin gaitu, ta jauntxu orrek abere egin gura gaitube guztijok
Bermeo´n euren azpijan ixil-ixilik egon gura ezebenei, al eben leku guztijetatik ekiten eutsen galtzeko edo min emoteko. Al ba´eben ogija irabazten eban lekutik kendu, bixi zan etxetik alde-eragin, saltzalle edo denderurari bere bezerija Irritu, al eben guztija.
Bermiotarrak gogor egiten eutsoen jauntxuen morroyeri, ta burruka itxala erabilli eben. Urte askotan iraun eban burruka orrek, jauntxubek goyak arrapauta eukezalako
Alan ta guzti be, goyan artuta euki arren be, jauntxuok, eratzi ebazan lurrera Bermeo´ko errijak; jauntxuben morroyak azpijan gelditu ziran.
Orain, jauntxubak albo-bide bat artuta barriro arrapau gura dabez azpijan bermiotarrak. Aurreikara ezin dabenian alboikara sartu gura jakez.
Baña atzo etorri ziran izparretatik ataraten da bermiotarrak eztagozala albora begira, ernai ta zur dagozala, jauntxuben usaña jauntxuben sunda gazitua eldu yakela surretara, ta uste dogu ebagiko dautsela jauntxu sanitaria orain artu gura daben albo-bidia.
Ekin or gixonak, etzagijezala barriro arrapau, bai-dakixube lendik be zelakuak diran eurok eta.
Ixan zaiteze gixonak, ixan zaiteza zeuben buruben jabe, ixan zaiteza azke edo libreak.
Esan egijozube jauntxu aberatz orrei gixonen jabe ixatia Jaungoikuari bakarrik yagokola, ez eurai diru asko euki arren.
Doyazala antelen baten Gernika´ra edo illako bigarren igandian Basurto´ko landara, ta antxe erosi dagijezala zenbat gura idi, bei, zekor, ta txarri. Orixe bat dala aberatzak egn leikena bere dirubaz, Jauna´ren bidetik urten barik”

Astebete osterako, martxoaren 1eko alean, gai berdinari ekiten eutson egunkariak:

“Orain artien ikusi dozube jauntxu-pian zelan erabili gaituezan; eta barriro orain, ostera bere gura dabe Bermio geratu deitela len baño txarrago? Nondik sortu dira iñuzente eta gozekil barrijok, gurarik euren pian eukiko dabela Bermioko errija? Eta Gandarias´en kontura egingo dabela zorrua edo opilla! Zelango muskarrak dotaz onek!
Neu banitzake agindupeko jauntxuba, eta nai doten guztija egitekua, imingo neukez onek iñuzente gosekillok jitanu modura: bakotza otzo andi banagaz, Panderoa joten kalerik kale, ezer batuten badaube ogija jateko; eztabelako merezidu bizi ixateko beste biar modurik
Eztaritxozube ola, neure Bermeotar maitiak?

Nortzuk ziren “iñuzente gosekillok”?

Jeltzaleen ikuspuntutik, Gandariasek Gernikako eskualde osoan burutzen zuen jauntxo-aldraren aldeko jarduna egiten ari zirenak. EAJtik ihes egindakoak euren artean. Horrela salatzen zuen Tala-Goitxi ezizenarekin Euzkadi egunkarian idazten zuen batek, bermeotarrei zuhur eta arreta handiz jokatzeko eskatzen zien bitartean.

“Desde el mismo campo nuestro, brotan otros caciquillos, entregados al señor Gandarias, tratando de imponerse al pueblo. Al que escribe estas líneas nada le extraña lo que acaece, pues de antiguo la casa de los señores Uranga ha sido una agencia del señor Gandarias. Esos señores Uranga han procurado siempre combatir al señor Elorrieta, para ocupar ellos su jefatura, en esta villa; y conseguida su derrota procuran ahora a todo trance, que el partido de arriba esté a sus órdenes […] El juego este de presentar al señor Nardiz como candidato, es clarísimo; pues no es de ahora solamente; ya lo intentaron lo mismo en las elecciones generales últimas, pero no les resultó bien en aquel entonces porque se dio la voz de alerta y el pueblo comprendió, clarísimamente, el pastel que se estaba fabricando en cierto horno. Ahora repiten el pastel, pero con más franqueza: abiertamente, los señores comprometidos, en aquel tiempo, se han declarado caciquistas. Y para trastornar a los de arriba le presentan de candidato a un señor que tiene simpatías en esta villa. Mas no por él, sino porque así conviene por ahora […] Mas no les vale; el pueblo se ha percatado del enjuague y el pueblo bermeano no se vende, ni por favores, ni por el dinero. El bermeano es hombre de convicciones y no se muda al capricho de ciertos caciquistas. Sobre todo el pescador es hombre sano en ideas y no se fija en personas, así sean éstas las que sean”.

Euskaraz ere egiten zuen salaketa, jakina:

“Nortzuk dira onek morroiok? Ganorabako iñuzente gozekillak? Esan degiskula El Pueblo Vasco-k euren ixenak. Ba, emen gustijok alkar ezagututen dogu; da ondo dakiguz zentizuk diran zorrurako edo opillarako, koko ta sakelak eta abar bete gurarik dabilzenak; ibili diran, ibilten diran, eta dabiltzan: batian Bera, bestian Gora, eta orain erdiko okerretan; aregiñun katoliku, atzo Bizkaitarr Abertzale, gaur kontzerbadore liberal, bijar errepublikanu, eta gero biarbada izango dira onek oiplla eurentzat egiteko, poz pozik Anarkista edo geijago. Edozer dira onek, euren Koldo ta sakelak eta sabelak beteteko”

Testuinguru honetan, jeltzale izandako nardiztarrak, Bermeoko EAJren kontrako idazkia argitaratu zuten prentsan, hauek, urte asko eta askotan, Elorrieta jauntxoaren aginpekoa izan zen Teodoro Bidaetxea alde agertu zirelako. Ziztu bizian erantzun zien Ispizuak 1913ko abuztuko Euskadi egunkariaren ale batean. Ilunak argituz eta gauzak euren lekuan jarriaz. Lerro horietan ikusten da bbeste inon baino argiago Ispizuak eztabaidarako zeukan dohea:

“En el periódico de su digna dirección y número correspondiente al día 17 de los que cursan, leo haberse remitido por algunos de los concejales del Ayuntamiento de Bermeo, al señor gobernador civil de la provincia, un telegrama de protesta de la toma de posesión de la Alcaldía por D. Teodoro de Bidaetxea.

Esta protesta suya, es decir, la de los concejales del Ayuntamiento de Bermeo, parece peligrosísima, sobre todo si va acompañada de rebeldía y formulada a nombre de una mayoría ficticia, de una mayoría usurpada con todas las agravantes de la desaprensión y del cinismo más incalificable, e imposible, por lo mismo, de ser suscrita por los que de veraces y amigos de las vías legales se precian. Pero aparte de esto, que a los nacionalistas de Bermeo ni nos va ni nos viene lo más mínimo, por lo mismo que el protestado es de reconocida historia liberal, y los protestantes son… los que ellos se sabrán que son, si es que ellos mismos lo saben, hácese en aquel telegrama, entre otras afirmaciones falsísimas, una que es la más supina y descocada de todas.
Afírmase que los elementos nacionalistas de Bermeo hemos hecho objeto de expresiones de simpatía y entusiasmo al señor Bidaetxea al posesionarse este señor de la Alcaldía, porque parece (dice el telegrama) se ha ofrecido a acceder (el Sr. Bidaetxea) a determinadas peticiones que el alcalde accidental no accedió, por creerlas convenientes para el vecindario en general…
Afirmación es esta que, en su conjunto y en su detalle, resulta injuriosa y deprimente no sólo para el Sr. Bidaetxea, sino que también para el partido nacionalista vasco de Bermeo, por cuyo buen nombre y mejor reputación me obliga a velar estrechamente el cargo de presidente de la Junta municipal de dicho partido, que, contra todo merecimiento mío, ejerzo desde la por todos sentida defunción de mi excelente amigo y dignísimo antecesor en aquél honroso puesto, D. Pedro de Ortube.

Por lo cual apelo a la caballerosidad de usted, señor director, para que se sirva distinguirseme dando publicidad a la siguiente justa y breve RECTIFICACIÓN

No es cierto que los autores del telegrama de protesta constituyan la mayoría del Ayuntamiento de Bermeo. No hay, por lo menos por ahora, tal mayoría; y si no, cítense nombres y apellidos de los concejales en número de nueve, o cuando menos de ocho, que son los que en el ayuntamiento de Bermeo se necesitan para hacer mayoría.

Tampoco lo es que los elementos nacionalistas bermeanos promovieran anteriormente alborotos contra el nombramiento del alcalde propietario Sr Bidaetxea. Los que en la Atalaya predicaron por entonces contra tal nombramiento, fueron, como todo el mundo lo sabe, los señores Ojinaga y Orbeta, de cuya filiación política darán testimonio contundente la conducta observada por ellos en la pasada elección de don Alvaro de Nardiz y su íntima amistad con el diputado a Cortes por este distrito, Don Juan Tomás de Gandarias.
Ni es cierto que al Sr. Bidaetxea le hayan hecho los nacionalistas objeto de expresiones de simpatía y entusiasmo. Los que se lo han hecho han sido otros; pero más especialmente las viudas de los náufragos y todo el comercio de esta villa, que no querían pasar, las unas sin el inmediato reparto de los socorros de la caridad pública y los otros, sin la celebración de las fiestas vascas ofrecida por los nacionalistas y negadas por el alcalde accidental.
Y mucho menos lo es, que el esto final haya podido ser porque parezca que el señor Bidaetxea se haya ofrecido a acceder a determinadas peticiones que el alcalde accidental no concedió, por no creerlas convenientes para el vecindario en general. Ni el señor Bidaetxea ni ninguno de sus amigos nos ha ofrecido nada, directa ni indirectamente.
De todo lo rectificado, lo único que pudiera pasar como admisible es que, en los anteriores alborotos, los hoy protestantes se hicieran pasar por elementos nacionalistas, causando con ese ropaje, que hoy que son conocidos, nadie les consentiría vestir, sufrimiento y vejaciones a no pocos de infelices nacionalistas de verdad y de integridad, que no han recibido aún por ello ni siquiera una pequeña recompensa moral, y menos todavía material, que sabido es que esos no saber darla.
También pudiera pasar como admisible que las actuales explosiones de simpatía y entusiasmo hayan sido la corona de galardón que, con sus infinitos desaciertos, se ha labrado la titulada mayoría del Ayuntamiento en su labor de cuatro meses de procacidades gubernativas y administrativas, cuatro meses de plazo efímero, en el que sin experiencia propia no se podría creer gobierno más concitador de enemistades que el que en Bermeo hemos padecido con sana y cristiana virtud.
El triunfo y las explosiones de entusiasmo al señor Bidaetxea se lo han dado los mismos que ahora protestan y se los han dado con su incalificable inepcia.
Y si no, pregúntese sobre ello a las infelices viudas de los náufragos,cuyas legítimas instancias han sido holladas y ultrajada y pregúntese a los comerciantes todos de esta sufrida, sí, pero, llegada la ocasión, también viril villa, que no se avenían ni se avienen a renunciar a los pingües beneficios que a los pueblos donde se celebran reportan las fiestas vascas organizadas por el PNV, y a cuyos comerciantes y viudas se ha descontentado, se les ha sacado de paciencia, haciéndole desbordar y barrer, en su impetuosa corriente, a los administradores sin aptitud, a la vez que tiranuelos ensoberbecidos”.

Egun batzuk geroago, beste gutun bat argitaratzen zuen Euzkadi egunkarian. Oraingoan ere, Bermeoko Jauregizar, Zabala, Garai, Ojinaga, Ukiza eta Bildosola zinegotziekin eztabaida sutsuan:

“…como enemigo que soy de las campañas basureras y por lo que a mi mismo me debo, pondré un cuidado muy especial en no sacar a relucir a la luz del sol, nada de lo mucho hediondo que los escobones de la maledicencia bermeana arrojan estos mismos días al lupanar de las marismas del primer puerto pesquero de la costa cantábrica; y en su lugar haré advertir, tan sólo, que cuanto en mi anterior afirmé, ha quedado todavía más enhiesto y robusto que antes, después de la batida que ha sufrido el escrito de los concejales Jauregizar y demás componentes de la de por mis alegres convecinos llamada camarilla nardizista.
Porque debo advertir que en mi Remitido, inserto el día 19, decía yo que la protesta causada en telegrama despachado para el señor gobernador civil, por algunos de los concejales del Ayuntamiento de Bermeo, contra la vuelta del señor Bidaetxea a la alcaldía, parecía peligrosísima, máxime si iba revestida de rebeldía y formulada a nombre de una mayoría ficticia.
Y esto que entonces decía, y que ahora vuelvo a decir por segunda y tercera vez, no ha sido desmentido ni en un ápice, sino que en lo referente a que la protesta parecía peligrosisima, especialmente si había rebelión, ha sido sellado con el sello del silencio de los cementerios y lo de que los protestantes se asumía en su telegrama una mayoría concejil ficticia y usurpada, confirmado con la muy elocuente circunstancia de que el escrito de contestación al mío haya sido suscrito únicamente por seis.
¡Y esto sí que ni en su primera ni en su segunda parte admite apelación ni siquiera al testimonio de las personas ante quienes los protestantes tienen la avilantez de hacerlo; es decir, ni ante las personas honradas; porque, afortunadamente, estas, en su delicada y veraz conciencia, se suelen creer quedar desdoradas si se las invoca para que presten testimonios falsos!
Decía yo, además, el día 19, que no era cierto que los elementos nacionalistas de Bermeo hubiésemos hecho objeto de explosiones de simpatía y de entusiasmo al señor Bidaetxea (y conste, para lo que convenga, que esto de las explosiones de simpatía y entusiasmo, hablando de la vuelta del señor Bidaetxea, es de la exclusiva pertenencia de los protestantes, testigos en este caso como se deja apreciar, de mayor excepción) y que tampoco era cierto que dicho señor nos hubiera ofrecido nada, absolutamente nada.
Perfectamente sé que en asuntos de esta naturaleza no les es fácil a los contrarios aducir pruebas concluyentes é indubitadas por lo mismo que se preparan y se ultiman los asuntos de aquella índole en el secreto de la soledad y de la reserva más escrupulosa; más también sé que antes de lanzar al público una difamación de las lanzadas contra el señor Bidaetxea y contra los nacionalistas bermeanos, débense poseer cierto indicios o barruntos de que lo que se arirma es verdad de verdad, y en otro caso, mutis.
¿Qué indicios o conjeturas tienen, pues, los contrarios, de los ofrecimientos del señor Bidaetxea alos nacionalistas? Díganlo ellos mismos, para lo que léase el Remitido a que contesto. Para nadie es un misterio, dice, que desde las últimas elecciones de diputados provincias en los bizkaitarras (que, según parece les repugna a los firmantes del Remitido llamarnos euzkotarras o nacionalistas, bien pudieran habernos llamado bermiotarras) unidos al grupo de Elorrieta, trabajaron en contra del bermeano Don Alvaro Nárdiz, ni un solo día han dejado de laborar contra determinadas personas…
¡Esto sí que tiene gracia beatífica, sólo que la beatífica del libro de los niños! Pues si en las postreras elecciones hubiéramos los nacionalista ido unidos al grupo del señor Elorrieta (adrede subrayo lo del señor, por lo mismo que en el Remitido contrario quedó omitido, sin duda, para sin despilfarros, poder llamar don al diputado provincial señor Nárdiz), yo aseguro, por mi honrada palabra, que el señor Nardiz y todos los nardizistas bermeanos se salieron de este su pueblo corridos, y como avergonzados, o hacia el mar, que, como se traga lo mundo, se traga lo inmundo, o hacia el tranvía que la Compañía ferroviaria de Amorebieta a Pedernales nos regala y el que si no corre más, es porque se entretiene en el camino, riéndose a mandíbula batiente de las infinitas gracias beatíficas de ciertos humorísticos varones.
El segundo de los indicios que se emplean es de lo que causarían la hilaridad de los atunes de Izaro y de los habitantes de las orillas del Senegal, si es que los unos y los otros lo conocieran. Y es que el señor Bidaetxea ha sido invitado por los bizkaitarras para que volviera a la Alcaldía. Y nada más falso ni ridículo.
Lo sucedido es que los elorrietistas, con la sagacidad que poseen, pulsando la opinión ante el completo fracaso de los concejales protestantes, hánse persuadido de que ocasión mejor para la rehabilitación suya y del señor Bidaetxea no se les presentaría; y la han sabido aprovechar maravillosamente, poniendo para ello en moviendo a los suyos y a los no suyos pero más principalmente a los comerciantes e industriales de la localidad, quienes no se resignaban y con razón a la idea de no lucrarse con la fiesta nacionalista, negada por los fracasados. Esto es todo.
Dícenme, además, los concejales nardizistas, a quienes yo creería llamarles más adecuadamente con el apelativo de gandaristas, una contradicción patente y manifiesta: porque ahora no son los nacionalistas los inviantes, sino que lo es un emisario del señor Bidaetxea, quien acude a la recluta de concejales nacionalistas  de los cuales uno, según la versión de los del Remitido a que contesto, requiere el consentimiento expreso de la autoridad local de su partido para acompañar a la Alcaldía al señor Bidaetxea.
Arreglen primero esta contradicción los autores de la misma y, entretanto, dejo consignado que el deseo del señor Bidaetxea de que le acompañarán algunos delos concejales nacionalistas bien pudo haber obedecido, entre otras cosas, a su justo interés en rodease del posible desagravio de todos los elementos populares, al volver a los puestos que hacía más de un año abandonó. Quiere decirse que, con buen tacto político, él o sus emisarios, buscaban una manifestación popular, una manifestación que les asegurara la voluntad del vecindario. Consiguiéndolo pero sin claudicaciones y ocúpense de ello los protestantes. Termino por hoy, por no hacerme pesado.

Ikusten denez, Ispizuari ez zitzaion hitzik falta bere ikuspuntuak defendatzeko orduan.

Baina azkenez, hirugarren gutun argitaratu zuen egunkari berean -bizia eta erasokorra hau ere- Isidro Orbetaren “inozokeriei erantzunez”. Izan ere horixe da idazkiaren izenburua: “Contestación a las tonterías del señor Orbeta”. Hauxe zen, seguru asko, hiruretatik garrantzitsuena. Hona hemen bere lerroetako batzuk:

“Los señores Urkiza, Jauregizar, Ojinaga y demás compañeros se callaron, como muertos; mas ahora sale al estadio de la prensa D. Isidro Orbeta, pluma en ristre, a la manera que Don Quijote y que, como el mismo señor fantástico, ha de quedar pronto duermes. En los escritos míos publicados en Euzkadi para responder a los señores arriba nombrados, ya les indiqué que contaran la mayoría del Ayuntamiento,con la que protestaron ante el señor gobernador por la toma de posesión del Sr. Bidaetxea, de la Alcaldía; mas, a esto nada contestaron y nadie es en Bermeo tan lerdo que no haya visto en los comunicados de los dichos señores la mano oculta del Sr. Orbeta. Este señor sale ahora á la palestra y á la manera de fresco de repuesto, cuando es él el autor de los dichos escritos, aunque firmados por los Sres. Urkiza, Jaureguizar, Oxinaga, etcétera.

Veamos lo que nos dice el laborioso é infatigable Sr. Orbeta, hombre preclaro en los partos del comercio é industria eléctrica ¡Qué modesto es usted, Sr. Orbeta! ¿Con que dice usted que habló en público, pero no con la grandilocuencia que el que esto escribe? Eso equivale á expresar que es usted un orador de tomo y lomo y de otras tonterías. Yo, Sr. Orbeta, siempre he sido franco en mis ideales [...] Mas, querido lector, ahora verás cómo se lanzó a la tribuna de la Atalaya el grandilocuente y afamado orador Sr. Orbeta, en aquel tiempo de marras.

Dice el infatigable orador Sr. Orbeta que “al llegar á la Atalaya, acompañado de algunos señores periodistas (¡qué rubor!) vimos (dice él) que la tribuna estaba vacía (pero, Sr. Orbeta, ¿qué retentiva tiene usted? Si allí no hubo tribuna; allí sólo hubo una mesita, al parecer, de zapatero), y los oradores que debían dirigirse al público (este Sr. Orbe cree que todos somos oradores) se habían esfumado… ó estaban escondidos. (Ten paciencia, lector, para oírle al gran orador Sr. Orbeta, a pesar de sus trolas) Entonces, sin poder evitarlo (¿quién le empujaría?) y más bien conducido por tanto capitán araña, ocupé (¡expectación!) el sitio que no tuvieron los organizadores del acto valor para ocupar”

¡Ya se necesita tupé para escribir estas falsedades en El Pueblo Vasco del 31 pasado! ¡Nada, nada, Sr. Orbeta, que es usted un ente puramente fantástico! Lo contrario de lo que usted, es la verdad real ¿Entiende usted, Sr. Orbeta? Y se lo demostrará a usted, de pe a pa.

Además de lo que hemos copiado, continúa el Sr. Orbeta con las mismas soflamas y lucubraciones, pero no le vale; le probaré cómo entonces, y aun ahora, se halla metido enpapel muy primario en los liltigios del pueblo bermeano. Dígame, señor Orbeta, grandilocuente orador de la tribuna de zapatero: ¿quiénes presentaron la solicitud al alcalde para alcanzar licencia para celebrar el mitin y la manifestación, pidiendo la destitución del Sr. Bidaetxea? ¿No fue usted uno de los firmantes? ¿Negará usted lo que afirmó? Todavía le diré más al Sr Orbeta, orador de fama universal: ¿Recuerda el Sr Orbeta quiénes presentaron otra instancia al señor alcalde interino Sr. Urkiza, para que las conclusiones del mitin y manifestación fueran elevadas al señor ministro de la Gobernación? ¿Negará usted que firmó? ¿A que no se atreve? Otro botón de demostración: ¿Quién presidió el banquete otorgado en honor de los periodistas que asistieron al mitin? [..]

Pero continuemos respondiéndole al señor orador. Dice que hay nacionalistas recompensados… ¡Vaya verdad de Perogrullo! Lo que usted tiene que probar es que cobran sin trabajar y esto no será usted tan listo que lo pruebe ¡Lo que no dirá el Sr Orbeta!: dice que hemos recibido los sufragios de los suyos ¿Pero cuántos son ustedes? ¿Ya llegan ustedes á media docena? Los pocos pobres pescadores que les siguen a ustedes pronto se desengañarán y se cansarán de ustedes. Además, algunos de ellos poseen el fuego del Ideal en sus corazones y este fuego abrasará los lazos que les unen á ustedes y volverán pronto a su antiguo Ideal. Ya verán ustedes en las próximas  elecciones municipales ¡Buen pelo se ha echado el señor Gandarias con arrimarse a ustedes!

Y usted juzga (insistiendo en lo mismo) que los señores concejales que están de su lado hubieran llegado, jamás, a los umbrales de la Casa de la villa si no es por el apoyo de los nacionalistas? ¡No tenían mal acuerdo! Ustedes con nosotros, han sido algo; más diré: han sido ustedes los que han sabido aprovecharse de nuestro poder; pero separados de nosotros ¿qué son ustedes? ¡Nada y nada!

Que conste para siempre, que sin los nacionalistas nadie puede en Bermeo nada. Absolutamente nada. Se ha demostrado con los hechos antes y ahora.

Y  Sr. Orbeta, para terminar, un consejo: lo mejor que pueden ustedes hacer es callarse, porque, como hombres públicos, sus amigos han sido torpes, muy torpes, y ahora es tarde para que se corrijan ustedes; el tiempo, la ocasión, pasaron y no vuelven. Como particulares amigos y como políticos somos adversarios, se han apartado ustedes del Ideal que simulaban amar,  entre ustedes y nosotros no cabe más inteligencia. Quedan rotas las treguas y las relaciones políticas”

Modu argi eta ulerkorrean idazten ditu Ispizuak bere arrazoibideak eta argudio erasokorrak. Ironiari ere, ikusten denez, hainbat keinu egiten dio. Sarkasmo zorrotza Orbetari gauzak argi eta garbi esateko.

EAE-ANVko fundatzailea, hautagaia eta Bermeoko zinegotzia

Ez dakigu Primo de Riberaren agintaldian zernolako harremanak eta bilakaera politkoa izan zuen Ispizuak. Gauza ezaguna da, ordea, beste zenbaitek bezalaxe, mendearen haseratik Bermeoko eta Bizkaiko EAJren baitan lan eskerga eta neurtezina egin zuen arren, 1930 urtean, San Andresko Manifestua sinatu zuela Ispizuak, eta handik denbora gutxira EAE-ANV alderdiaren fundatzaileen artean agertu zela.

Dikaturaren ilunpetik, bada, EAEk ordezkatzen zuen abertzaletasun laikoari lotuta atera zen Ispizua.

Hurrengo urtean, apirilaren 12an zehatzago esateko, udal hauteskundeetara aurkeztu zen -Bermeon, jakina- EAE-ANVren zerrendetan. Bermeoko EAEk, aipatzeko moduko emaitzak lortu zituen haustekunde haietan; batez ere kontuan hartzen bada, alderdi berria zela eta ibilbide motzekoa. Hemeretzi zinegotzitik, bi lortu zituen: Gonzalo Nardiz eta Kosme Ibarluzea. Ispizua, ikusten denez, ez hautatua izan.

Baina EAEkoek ez zeuden pozik lortutako emaitzarekin eta hauteskundeak errepikatzea eskatu zuten. Korporazioa ez omen zen legez eratu, hauteskundeetan, besteak beste, zuzendu gabeko zenbait akats egin zelako. Hori zen, funtsean, euren kexua: hauteskundeetan egindako akatsak, larriak zirela oso, eta horiek zuzentzeko bide bakarra, urnak berriro zabaltzea zela.

Datu eta arrazoibide horiek batu, eta salaketa bat aurkeztu zuten gobernadorearen aurrean. Baita honek onartu ere, Bermeoko hiri osatzen zuten hiru barrutietatik, bitan hauteskunde berriak deitu behar zirela aginduz. Erabaki horrek, izugarrizko haserrea sortu zuen EAJko alkate eta zinegotziengan, argi ikusten zutelako, aurkeztutako salaketaren atzean, laguna zuten gobernadore zibilaren laguntzaz baliatzeko gogoa zegoela, udalean lortu zuten emaitza hobetzeko asmoz.

Hauteskunde berriak, maiatzaren 31an egin ziren. Eta EAEkoak, irabazten atera ziren. Hauteskunde hauetan ez zen dinastikoen zerrendarik aurkeztu. Haatik, apirilaren 12ko hauteskundeetan, monarkikoek lortu zituztez lau zinegotziak, EAJren, EAEren ete Errepublikazaleen artean banatu ziren. Bat jeltzaleentzat, beste bat errepublikanoentzat eta bi EAErentzat. Oraingoan, bai, zinegotzi atera zen Ispizua. Eta berarekin batera, Gonzalo Nardiz, Julian Asteinza eta Eugenio Letona.

Bermeoko korporazioak, etenaldi larriak jasan zituen II Errepublian zehar, Madrilgo gobernuak eta Bizkaiko gobernadore zibilak udal gobernuaren jarrera abertzale hertzekoia zigortu nahi izan zutelako. Etenaldi horiek, tentsio politiko nabarmenaren baitan gauzatzen dira. Eta eztabaida horietan, Ispizuak ez dauka presentzia nabarmenik. EAEren protagonismoa alderdikide gazteen eskuetan baitzegoen, Gonzalo Nardizen eskuetan batik bat. Izan ere, Errepublika etorri zenean, edadeko gizona zen Ispizua; hirurogei urtetik gorakoa. Eta esperientzia bazuen arren -luzea eta sakona, ganera- kemena falta zitzaion jardun politikoan aurretik ibiltzeko.

Geroztik gaixotu egin zen eta poliki-poliki bere burua politikatik baztertzen joan zen.

1936ko abenduaren 17ko udalbatzan, udal hauteskundeak izan zirenetik -1931an- zinegotzien artean sortutako huts edo bakanteak betetzea erabakitzen da. Horien artean Ispizuaren postua zegoen. ANVko zinegotzien artean bi zeuden herritik kanpoan ala geixorik. Ispizuari buruz esaten da: “…se halla incapacitado por una larga enfermedad que le obligó a ausentarse a otra localidad hace varios años para recobrar su salud”. Ez dakigu zehatz-mehatz noiz utzi zuen Bermeo, baina gerrate zibila etorri zenean kanpoan bizi zela diosku akta honek “hace varios años”.

Itxura guztien arabera, bere seme osagilearekin bizi izan zen garai honetan.

Jose Maria Ispizua. Jose Manuelen seme osagilea. Berarekin egin zituen bizitzako azken urteak.

Semea, Jose Maria, osagilea zen. Mallabian egin zituen bere lehen mediku-lanak eta 1946ko otsailean, Azkoitiara mugitu zen. Hemen, berrogei urtetan jardun izan zen medikuntzan, 1984 urtean hil zen arte.

Jesus Maria Begiristainek, azkoitiar ospetsuen memoriarekin duelal urte batzuk idatzi zuen liburuxkan -Recordando. Gogoratuz- berba hauek esaten dira Jose Maria Ispizuari buruz:

“Bizkaiko Bermeon jaioa, berrogei urtean egon zan sendagille Azkoitiako errian. Eta egia esan bear da, leiala eta saiatua izan zala danak diote.

1946 etorri zan Azkoitira. Danen laguna izan zan, benetan gizona eta besten arasoekiñ arduratzen zana.

Ordu guztietan eta leku guztietara irixten zan.

Bere gorputza Zumarragara eramana izan zan”

Horrela ulertzen da Jose Manuel ere Azkoitian, 1949ko martxoaren 8an hil izana. Izan ere, hirurogeita hemeretzi urtez zeuzkan heriotzak harrapatu zuen egunean. Lau egun bakar-bakarrik falta zitzaizkion laurogei urte betetzeko.


Tagged: Bermeo, EAJ-PNV

Lurgorriko gazteekin solasean

$
0
0

Ostegun arratsaldean, aste parlamentarioa bukatzealdera zegoelarik, bisita gogoangarria izan dut Kongresuan. Lurgorri ikasleen elkarteko gazte koadrila bat etorri zait oles egiten. Ikustaldi laburra baina interesgarria izan da oso. Diputatuen Kongresua zer den eta nola funtzionatzen duen azaldu diet labur-labur (ez baitzeukaten esplikazio sakonak entzuteko denbora askorik), eta espainiar estatuko erakunde ordezkatzaile baten abertzale batek zer egin dezakeen adierazi diet. Azken puntu honetan, jakina, neure ikuspuntua eta esperientzia erakutsiz.

Ikustera eta ikastera etorri dira Madrilera Lurgurri-ko gazteak. Bidai laburra baina emankorra antolatu dute. Ikusteko, ikasteko eta, nola ez, jai apur bat egiteko ere baliozkoa  izango zainea. Euskadiren etorkizun hurbilak kezkatzen ditu gazteak. Hurrengo urteetako bilakaera politkoa eta ekonomikoa. Baina ez zaie adorerik falta. Eta ekimena ere badute, eragozpenei aurrea hartzeko.

Gogoz agurtu ditut eta hurrengoan ere, Madrilen zein Euskadin, nahi dutenaz hitz egiteko eskaini natzaie.


Tagged: Congreso de los Diputados, EAJ-PNV

¿La versión vasca del PP?

$
0
0

En una conversación casual que mantuve recientemente con un militante histórico de la izquierda abertzale, me sorprendió la monumental simpleza con la que se empeñaba en caracterizar al PNV como un partido de derechas. “Vosotros sois -me repetía una y otra vez- como el PP, pero en vasco”. Y su insistencia me invitó a sospechar que no se trataba de una opinión personal, sino una una consigna estratégica concebida por alguien con el propósito de conformar opinión a base de ser repetida hasta la saciedad.

Esta manera de definir la identidad ideológica del PNV como la versión vasca del PP, ya la había escuchado antes en Madrid. Y nunca me había extrañado el hecho de que los analistas que se aproximan a los fenómenos políticos desde una perspectiva hispanocéntrica, tiendan a proyectar sobre el escenario global los mismos esquemas que delimitan el panorama político español. Porque en la capital del Reino hay más de un observador -con orejeras y poco viajado- que está convencido de que, como en España, los dos protagonistas principales de la pugna política son el PP y el PSOE, ese modelo bipolarizado, que enfrenta, básicamente, a una derecha de raíz conservadora con una izquierda de evocaciones socialdemócratas, tiene que darse necesariamente en todos los ámbitos geográficos y exactamente en los mismos términos en los que se manifiesta en la política española. Como si en el ámbito del sistema de partidos, la política española marcase una pauta de validez universal, que ha de reproducirse milimétricamente en todas partes, sin matices ni excepciones.

Las gafas rigurosamente españolas con las que este tipo de analistas proyectan su mirada hacia la realidad política, les conducen a la engañosa creencia de que, políticamente hablando, el mundo no es más que una España más grande, donde el juego político se lo reparten -y sólo se lo pueden repartir- dos actores básicos: una formación equivalente al PP y otra asimilable al PSOE. No hay más. De ahí su necesidad de identificar al PNV con el PP. Porque si el PNV no es la expresión vasca -o, si se prefiere, nacionalista vasca- del PP, sus esquemas se desploman y no son capaces de entender nada de lo que ocurre en Euskadi.

Este fenómeno -insisto- es frecuente y hasta cierto punto comprensible entre los observadores que miran al mundo desde la equivocada concepción de que la realidad política española les aporta todas las claves que necesitan para comprender e interpretar lo que sucede en cualquier ámbito político. Lo que no resulta tan fácil de comprender es el hecho de que gentes que se jactan de no hallarse contaminadas por la política española, incurran en el mismo error y tiendan a interpretar el mosaico ideológico que opera en Euskadi, desde los estrechos esquemas impuestos por este hispanocentrismo de criterio estrecho y mirada corta. Porque basta abrir los ojos y mirar al mundo para darse cuenta de que, afortunadamente, el mapa ideológico es, en muchos lugares, bastante más rico, diverso y cargado de matices que el que se ve reflejado en esa fotografía bipolarizada de la política española.

Cuando me han planteado esta cuestión en Madrid, he remitido a mis interlocutores a las equivalencias internacionales de las diferentes formaciones políticas. Lo que me ha resultado francamente útil para flexibilizar sus esquemas de análisis y lograr que se aproximen a la realidad con menos prejuicios y más apertura. Las referencias a la política francesa o italiana me han parecido particularmente clarificadoras, a este respecto, porque me han permitido hacerles ver que en estos dos países, como en gran parte de Europa, la derecha conservadora y la izquierda socialista conviven con un centro de inspiración humanista, que juega e influye en la vida política, desde planteamientos socialmente progresistas que descansan sobre el papel central que corresponde al ser humano entre los designios de la acción política.

En las últimas elecciones presidenciales francesas, por ejemplo, el PP sintonizaba con Sarkozy y el PSOE con Hollande. El PNV no comulgaba ni con el uno ni con el otro. Nuestro correlato en aquellos comicios era el centrista François Bayrou, candidato del Movimiento Demócrata (MODEM) y vicepresidente del Partido Demócrata Europeo, del que el PNV es miembro y cofundador. En la segunda vuelta, Bayrou votó a favor de Hollande.

En Italia, el PP nunca ha negado su afinidad con Berlusconi. Las preferencias del PNV, por el contrario, se han encauzado a través de personalidades, estilos y espacios ideológicos completamente diferentes: Romano Prodi, del Partido Democrático Italiano, que presidió el Gobierno de centroizquierda que Berlusconi consiguió destruir con sus malas artes y Francesco Rutelli, líder de la Margarita y vicepresidente, también, del Partido Demócrata Europeo.

Estas referencias les hacen ver que, sin necesidad de remitirse a la concertación chilena, o a otras experiencias similares de países remotos, aquí al lado, en Francia y en Italia, la rigurosa bipolaridad de raíz hispana con la que ellos se aproximan a la caracterización ideológica de los partidos políticos, tiene un valor muy relativo para comprender el modelo. Lo que significa que, en el corazón de Europa, las formaciones políticas que no se reivindiquen como socialistas o socialdemócratas, no tiene por qué encajar, necesariamente, en el perfil conservador del PP.

Entre nosotros, sin embargo, considero más efectivo recurrir al legado de Agirre para constatar la existencia de ese espacio político de centro humanista que cree tanto en la libertad individual como en la economía social de mercado. Ya en las Cortes de la II República, Agirre quiso abrirse camino en la selva dialéctica que enfrentaba a derechas e izquierdas -una fraseología, la de las derechas y las izquierdas, que él consideraba “ridícula”- apelando a la prevalencia de los valores sobre las etiquetas formales: “si ser de derechas –afirmaba ante el hemiciclo el 26 de agosto de 1931- es ser opuesto a los avances legítimos de la democracia en contra de los poderes absolutos, si esto es ser derecha, nosotros somos izquierda […] Y si por derecha se entiende, en el orden social, oposición a los avances legítimos del proletariado, llegando incluso a la transformación absoluta del régimen presente […] en el terreno económico, si eso se entiende derecha, también somos izquierda. Ahora bien, si por izquierda se entiende el ir contra la familia, contra los sagrados principios de la Iglesia católica, cuyas normas nosotros profesamos, entonces, en esa fraseología que estimo ridícula, somos derecha”.

Tras la II guerra mundial, Agirre estaba persuadido de que en un mundo crecientemente dividido por la guerra fría, la sensibilidad europea propendía hacia una fórmula intermedia entre el capitalismo salvaje y el comunismo totalitario que conciliase los avances sociales preconizados por la izquierda, con el respeto a la libertad y a la dignidad humanas que propugnaba la democracia liberal. De ahí surge su temprana vinculación con los promotores de la democracia cristiana.

Durante años, estos valores han impregnado con fuerza el universo ideológico del PNV. De suerte que, tras la dictadura, se aprueba una ponencia socioeconómica en la que se declara animado por un espíritu de justicia “que persigue la búsqueda de una alternativa a los planteamientos capitalistas y colectivistas, en un intento de superar las deficiencias de ambos sistemas y de configurar las bases de una nueva sociedad”.

En Europa, esta corriente de pensamiento se encuadra hoy en el Partido Demócrata Europeo, que el PNV contribuyó a fundar el año 2004. Un partido europeísta que aúna en un mismo prontuario ideológico la libertad política, como base de la dignidad del ser humano y del libre desarrollo de su personalidad, con la solidaridad y la justicia social, que definen el marco colectivo en el que ese desarrollo alcanza su máxima expresión. Un proyecto político que cree en la economía social de mercado, como un modelo ideal que  armoniza la libertad de empresa con la obligada intervención reguladora y redistributiva de los poderes públicos

Quien siga pensando que el PNV es la versión vasca del PP, o no sabe lo que dice, o actúa de mala fe.


Tagged: EAJ-PNV, Europa

Bermeoko abertzale historikoak (7): Amali Uranga Eiguren

$
0
0

Bermeon, lehen orduko abertzaletasunean jardun zirenekin osatzen ari garen zerrenda honetan, leku berezia utzi behar diogu, nahitaez, Amali Uranga Eiguren-i. Amali, Bermeon jaio zen 1873ko uztailaren 11an. Mutrikuarra zuen aita: Marzelino Uranga Amilibia, 1849ko abuztuaren 4an munduratua. Ama, berriz, mundakarra zen: Luzia Eiguren Tribisarrospe; 1851ko abenduaren 13an sortua. Marzelino, aita, Mutrikutik Bermeora etorri eta Santa Mariako eleizean ezkondu zen, 1871ko uztailaren 15ean, Maria Inazia Telletxea Renteriarekin. Baina bikoteak ez zuten luzaroan iraun, emaztea, ezteiak ospatu eta urtebete garrenean hil baitzen. Zehatzago esateko, 1872ko abuztuaren 3an zendu zen, gaixoak jota.

Baina ez ziran haiek lutoan murginduta luzaroan bizitzeko garaiak. Bi hilabete eskas egin zuen Marzelinok alargun. 1872ko irailaren 28an, Luzia Eigurenekin ezkondu zen berriro. Ajangizko Igokundearen eleizean ezkondu ere.

Lau seme-alaba izan zuen bikoteak. Amali bera izan zen zaharrena. Bere ostekoak ziren Eskolastiko (1875), Antonia (1877) eta Josefa (1879)

Amali Uranga Eiguren. Bermeoko lehen orduko jeltzalea

Sebastiana San Pelaiorekin ezkondu zen Amali, eta hiru seme-alaba izan zuen berarekin: Martzelino, Jose Luis eta Luzia

Arana-Goiriren lagun pertsonala izaki, hasera-haseratik hasi zen bere urrats politikoak jarraitzen. Sabinek argitaratu zuen lehen aldizkariak Bizkaitarra izenburukoak, bederazi harpidedun zeuzkan Bermeon. Bada horietako bat, Amali Uranga bera zen. Lehen orduko jeltzalea, beraz. Aintzindarien artean ibili zena. Geroztik, Batzoki Bermeotarra sortu zenean, 1899 urtean, Amaliren aitaren etxe batean kokatu zuten Bermeoko jelkideek batzartzeko gunearen egoitza. Zeresan handia izango zuen Amalik, seguru asko, bere aitaren keinu emankor horretan. Dohan utzi baitzien Marzelino Uranga mutrikuarrak bere jabegoko etxe hura, bideak urratzen zebiltzan abertzale aurrelari haiek babesa eta egon-leku egokia izan zezaten.

Kemen handiarekin hasi zuen Amalik jeltzale ibilbidea. Indarrez eta gogotsu. Batzokiari eutsi behar zion elkarteak, 100 pezetatako 100 obligazio jaulki zituen, 10.000 pezetatako kapitala osatuz. Bada, hHorietatik 10 Amalik berak erosi zituen, batzokiko obligazionistarik handienean bihurtuz. Hona hemen bere izenean jaulkitako obligazio bat.

Amali Urangaren izenean egindako Batzoki Bermeotarraren obligazioa

Amali, Bermeoko jelkide kutun eta maitagarrien artean zeukan Arana-Goirik. 1902ko irailaren 16an Serafin Albizuri abadeari bidali zion gutunean, Bermeoko jelkideei goraintziak emateko eskatzen dio, horien artean Amali bera aipatzen delarik: “Mis afectuosos recuerdos a Ispizua, Arzadun, Amali, Orbeta, Venancio, y demás concejales y buenos patriotas y amigos”. Kasu batzuetan, ikusten denez, abizenarekin gogoratzen ditu jelkide bermeotarrak, hala nola, Ispizua, Orbeta edo Venancio. Beste batzuetan, ordea, konfidantza gehiagokoak zirelako-edo, bateo izenarekin. Azken hauen artean dago Amali.

Dena dela, Sabinek ez zuen giro ona ikusten Bermeoko jelkideen artean. Ez daki zergatik, baina nola-halako haserrekuntza somatzen zuen batzuen eta besteen artean. Ezinikusiren batek aldentzen zituela igarten zuen. Horrela adierazten zion bere susmo txarra Anjel Zabala Kondaño-ri 1902ko abuztuaren 29ko eskutitzean:

“Hay allí [Bermeon] muy poca confianza mutua entre los nuestros, y yo quisiera explicarme la causa. Noto entre Arzadun y la mayoría un cierto despego que no me explico. Además, Amali aparece desde hace mucho tiempo como descartado por ellos o desertado por sí mismo, y este es un fenómeno que también tendrá su causa. [...] Si Amali no ha claudicado, yo pensaba sería lo mejor encomendar la dirección del partido allá a un triunvirato Orbeta-Ispizua-Amali, nombrando asesor jurisconsulto a Arzadun. Pero no tuve lugar de hacerlo o de proponerlo a B3. Ahora ya, si se funda el nuevo partido, los adscritos nombrarán a quienes más les plazca”.

Gaur ez dago zehatz-mehatz jakiterik Amalik berak bere burua baztertu zuen ala batzokiko kideak izan ziren alderdiaren lehen lerrotik atera zutenak. Jakin dakiguna, ordea, zera da: Sabinek zuzendaritza-lanetan jarduteko nahi zuen arren, hurrengo urteetan, Amalik ez zuela aparteko protagonismorik hartuko, ez udalean ezta Bermeoko alderdiaren baitan ere.  Zuzen zebilen Arana, itxura guztien arabera, Amali laguna “como descartado por ellos o desertado por si mismo” ikusten zuenean. Izan ere, 1902az geroztik, ezkutuan bezala gelditu baitzen, aintzindaritza politikoa beste bazkide batzuen eskuetan utziz.

Egia da, 1907 urtean EAJren hautagaia izan zela Bizkaiko hauteskunde probintzialetan. Gernikako barrutian aurkeztu zen hain zuzen ere, Timoteo Gorroño eta Luis Meñakarekin batera. Baina ez zen hautatua izan. Eta ekintza horrekin agortu zuen Amalik alderdiaren izenean eta bere ordezkari gisa, burutu zuen jardun eta presentzia publikoa. Hortik aparte, ez zen gehiago beste inon eta ezertan nabarmenduko. Aitzitik, Eskolastiko bere anai gaztea,  Escuela de Artes y Oficios delakoaren irakaskuntza-zentroko Vocal izendatu zuten zinegotzi jeltzaleek 1902ko maiatzean, Jose Manuel Ispizua, Jose Arzadun eta Venancio Goitiarekin batera. Kontuan hartu behar da izendapen horren eragin politikoaz ohartzeko, Arte eta Lanbideetako Eskola horrek garrantzi handia izan zuela jeltzale eta liberalek garai horretan izan zituzten tirabira politikoetan.  Izan ere, jauntxoen kontrolpean zegoen plataforma bat izaki, aparteko ahalegina egin zuten jeltzaleek, jauntxokeriaren erpetatik ateratzeko. Eskolastikok, une horretan, jeltzaleekin batera eta jeltzaleen estrategian jokatu zuen udalaren baitan, Elorrieta jauntxoaren liberalekin aurrez-zurre.

Arana-Goiri espetxetik kanpora

Arana-Goiri espetxetik atera zenean, 1902 azaroan, poz handia hartu zuten Bermeoko bere lagun eta jarraitzaileek; Amali bera ere tartean zegoelarik, jakina. Herri-epaileek Sabin askatzearen alde eman zuten epaia dela eta, Kulien izeneko batek, kronika polita idatzi zuen Ibaizabal aldizkarian, berri horrek bermeotarren artean sortu zuen poza jasoz:

“Arana jaunak presondeguitik urten dabelako izan da emen poztasun guztiz aundi bat, batez bere arraintzaleen artean, eta euren artean entzuna da bertso au:

Sabino Arana, izan baziña,

Erdalerriko semia,

Lelengotatik egingo zendun

Zeuk gura dozun guztia

Zarealako euskaldun zintzo

Bizkaien maite maitea

Orixegaitik aurkitu zaitu

Presondegian otia”

El Bermeano astekariak, ordea, sarkasmoetan eta kritiketan murgiltzeko aprobetzatxen du berria. 1902ko azaroaren 9ko aleak, esate baterako Arana-Goiri espetxetik ateratze horrek, zera suposatzen zuela esaten zuen:

“la muerte del bizkaitarrismo oficialmente al menos, pues bien claro lo ha dicho el defensor del señor Arana, con el beneplácito –claro está- de su defendido. El señor Arana, ha dicho su defensor, no ha sido ni es separatista ni anti español, jamás lo ha sido. Ya lo saben ustedes. Aquí no hay tal odio a la madre patria, aquí todos somos muy españoles ¡hasta los que cuando llegan de Santoña dicen que vienen del extranjero!. De todos modos nos congratulamos de la libertad del señor Arana y esto no obsta para que sigamos combatiendo la desdichada gestión de los que se llaman sus amigos, aunque no sabemos hasta qué punto acepta el señor Arana la amistad de estos basoquis degenerados”.

Alderdiaren apurketa

1910 urteaz geroztik, apurketa larria gertatu zen Bermeoko EAJren baitan. Apurketa tentsiotsua eta garratsa, aspaldiko lagunak, alderdikideak edota lankidetza bizian ibilitakoak, elkarrengandik aldendu zituena. Amali ez da apurketa horretan azaltzen -esan dugunez, bigarren mailan gelditzea erabaki zuen- baina bere inguru-hurbileko batzuk, korapiloaren erdi-erdian agertu ziren. Bere aita, esate baterako, Marzelino Uranga mutrikuarra, 1899 urtean, Batzoki Bermeotarra kokatu zen egoitza jelkideei dohan utzi  eta XX mendeko lehen urteetan sabindarrekin elkarlanean ibili zena,  alderdiaren ingurutik ihes egindakoen buruan agertzen zaigu, alderdikideen kritika zorrotza jasoz. Hurbil-hurbiletik ikutzen zion horrek Amiliri, bera, petsonalki, inondik ere agertzen ez zen arren.

Apurketaren jatorria, 1910ko hauteskunde orokorretan kokatu behar dugu. Alderdikide batzuk, Urkijoren aldeko jarrera agertzen dute, Venancio Nardiz bermeotarraren irudia aitzakia legez hartuz. Baina apostu horrek ez zuen, antza, alderdiaren babesa jaso, Nardizen aldeko bermeotarrak agerian utziz. Jose Manuel Ispizuak Ramon Sotari idatzi zion gutun batean berak izan ote zen galdetzen zion, Urkijoren alde jartzeko gomendioa eman ziena. Sotak, ordea, ukatu egiten zuen horrelakorik egin izana. 1910ko gutun batean, zera esaten zion Luis Aranari: “No recuerdo haber recomendado la candidatura de Urquijo a Uranga y Jaureguizar, directamente. Indirectamente sí, como verá por la copia adjunta de una carta que les envié cuando el conato de presentación de Nárdiz. Después me han querido dar explicaciones, pero me he negado a oírles y actualmente considero rotas mis relaciones con ellos”.

Baina une horretarako, Marzelino Urangarekiko susmo txarrak hartuta zeuden Bermeoko jeltzaleak. Jauntxoaren bokazioa zeukala aurpegiratzen zioten. Eta jeltzaleekin batera Elorrietaren kontra jardun bazen, ez zela izan honen jauntxokeriazko joerak behin eta betiko ezabatzearren, bere lekuan jartzearren baino, eskualdeko jauntxo nagusiaren, Juan Tomas Gandariasen babespean politikan jarduteko. Bizkaitarra astekariak salaketa argia egiten zuen oso 1910 urtean: “Ez arrantzaliok, ezeyozube jarraitu Gandarias´eri eta Elorrieta´ri, ez Nardiz´eri, ez plaza barrenian kukua daukan Urangatarrari. Onek gustijok euren kolkorako dabiltzaz, ta lenenguak diru zorro ederra arakusten dadautzo, azkenengo au atzetik ezta geratuko

Harrez gero, gauzak okertzen joango ziren eta elkarrengandik urruntzen hasita zeudenen arteko aldea, berriz, zabaltzen eta handiagotzen. Jeltzaleek, alderdiaren estrategia nagusiaren kontra jardun izana aurpegiratzen zien ihes egindakoei, jauntxokeriarekin eta jauntxoekin bat egiten zutela salatuz. Izan ere, Bermeoko jeltzaleen borroka politikoa, jauntxokeriaren kontra borroka gisa nabarmendu zen lehen urteetan. Hori dela eta, jauntxoekin bat egitea, alderdiaren apostu historikoari bizkarra ematea bezala hartu zuten EAJko kideek.

1911 eta 1913ko udal hauteskundeetan, diferentzia horiek estanda egin zuten eta mugarik gabeko borroka bizian bilakatu ziren. Jeltzaleen irainak, Isidro Orbeta, Ramon Oxinaga, Miguel Jauregizar eta denen buru egiten zuen Martzelino Urangaren kontrakoak izan ziren batez ere. Isidro Orbeta, Sabin Aranak bere 1902 gutunetan, Bermeoko jeltzalerik garrantzitsuenen artean aipatzen zuen ber-bera zen. Traidore borobil-borobila, Arana-Goiriren jarraitzaileen ustetan. Jeltzaletasunetik jauntxo kontserbadoreen artera zuzen-zuzenean igarotakoa. Ramon Oxinaga ere Juventud Vasca-ko buruzagi kementsua izan omen zen garai batean. Horrela zioen behintzat 1913ko maiatzaren 9ko Euzkadi egunkariaren aleak:

“Oxinagak iges egin eban geure alderditik (gixon gixagaxua) berau zan arako Juventud burua agertzen ebana danen ganetik, erakusten emoten ebala bere maitetasunan geure alderdirako: baña au idazten dauanak laster ezagutu eban nora joko eban azkenian morroi orrek. ¡Eta orrek, gero, ez eban gura ixaten irakurri edo leidu Gaceta del Norte be, karlistea zala ta! Gauza negargarrijena da euren errijan berandu jausten gariala kontura”

Orbetak, Oxinaga eta Jauregizar, jeltzaleen batzokitik kontserbatzaileen egoitzara eraman zituela salatzen zuten sabindarrek. Oxinagak,  esaten zuen Euzkadi egunkariak “Bermeo´tik” izenburuko artikulu batean,

“ez eban gura ixan bere buruba kontzerbadoretzat agertu Orbetak esan eutzanian Uranga´n etzian olan biar zala ta Amorrotza aspiratuteko. Ekinian ebillen berau esaten ze, ezetz eta ezetz, bera etzala kontzerbadoria, baiña askenian sartu eutsoen buruan, ez oneri bakarrik, baita be nikolatxu tanbor eta enparauari be, eta gaur badakixue zer diñoen gure Dardio jaunak? Etzala iñoz izan bizkaitarra, kontzerbadoria ixan dala beti. Ara Dardio, ziur ziur dirautzut, bixi ixan bazan gaur botoki esan eutzuen errazoyagaz ta, ia txapela eukiteko bakarrik etedan buruba [...]

Elixa zalia zarialako eta euzkel zalia, ezagozala ondo zagozan tojijan diñotzogu. Txarto egindako gauzak arteztuteko aldija daukazu ondiño.

Gur ezagutzen dogo zure barru ona. Bota egixuz zeure belarri onduan durundika dabixen kurabijuan, eta gogoratu zure Aberrija maite badozu, Aberrija maite dabenak ez dagozala kurabijo orren artian”".

1913ko ale batean, salaketa latzak egiten zituen Tala-Gotxi izeneko batek Euzkadi egunkarian, Isidro Orbeta, Marzelino Uranga eta ingurukoen kontra, El Pueblo Vasco-n argitaratu zuten  - “X” batez sinatutak- gutun anonimo bati erantzunez:

“¡Por fin han desplegado sus labios los liberales conservadores de Bermeo! ¡Había, en nombre de los seis y ocho conserveros un X! A través de las líneas de El Pueblo Vasco, claramente se trasluce el físico hermoso y robusto, el rostro poblado de barba, del señor X. Este X, nacionalista declarado cuando la fundación del Batzoki, en la casa, precisamente, del actual jefe de los conservadores de esta villa, señor Uranga, y que luego no sabemos por qué se separó de la expresada sociedad, tiene la palabra en el diario conservador. Nada menos que osa hacer recriminaciones al Bizkai-Buru-Batzar! Dice el buen X: Expulsiones extemporáneas… ¡Ya, ahí os duele: lo comprendemos perfectamente! Es muy cómodo y beneficioso aparecer ante el pueblo como nacionalista y ante Gandarias como servidor suyo. Mas la expulsión ha descubierto la careta, y ahora el expulsado aparece como lo que era, sin tapujos ni disfraces.

¿Pero este señor X se sabe lo que se escribe? Nada menos que el separatismo de Bermeo predica, porque llama extranjeros a todos los bizkainos que habitan en esta población. ¡Qué importancia da el pacífico X al nacimiento! Es el único argumento que emplea para demostrar que ellos y no los demás deben regir los destinos del solar, esto es, del Municipio.

Mas, ocúrreseme interrogar al señor X: don Marcelino de Uranga llegó con grandes capitales a Bermeo? No quiero indicar con la pregunta que el ser rico es una gloria, no; se lo digo a X, pues para éste sí lo parece que es, y otra preguntita: el señor Uranga es siquiera de Bizkaya? ¿No es de Motriko? Otra vez, señor X, hay que discurrir más para escribir en público [...] Ahora a nosotros nos toca preguntar: ¿Qué hicieron los señores Orbeta, Uranga y demás conserveros cuando el pueblo daba cara a la batalla sin arredrarles las consecuencias? Pues estarse en lugar muy seguro y luego aprovecharse del botín de la batalla y procurar ahora llevarle atado al pueblo todo a los pies del señor Gandarias.

Un mundakés y un lekeitiano no tratan de erigirse sobre el pavés, en Bermeo, como lo sabe todo el pueblo. ¿Pero ustedes? ¡Ah! Si les conocen hasta los adoquines de la calle… En fin, que el señor X defienda a los conserveros-gandaristas… ya nos explicamos. Los señores a que usted alude tan hipócritamente (separa usted y todos los que le han puesto a escribir ese artículo tan pobre, soporífero y desmoronante) poseen un ideal y se sacrifican por él, sin cambiar, como ustedes, hacia el sol que más calienta Eguzkija nora; zapijak ara. He aquí el adagio euzkérico que se le puede aplicar a usted y a todos los conserveros. El sol-gandarias calienta, pues los conserveros hacia él”

Beste artikulu batean, berriro ekiten zion Tala-Gotxik arazoari:

“No nos queremos medir con las veletas que se mueven según el viento, ni con los satélites que giran alrededor del planeta. Y, en serio: Nosotros, señor X, estamos donde estábamos; no nos hemos movido de nuestro lugar. Ustedes se han apartado de nuestro lado. Y si antes éramos (para ustedes) muy buenos, seguimos siendo lo mismo porque no hemos variado. ¡Ah! quienes han variado y dado vueltas, saltos y tumbos políticos, son ustedes, que se han agrupado cerca del señor Gandarias, liberal-conservador. Si mañana aparece en la región del distrito electoral otro astro de luz más refulgente, que vivifique y dé más calor al estómago, es probable, casi cierto, que ustedes den otros saltos y tumbos, como el que nos ocupa, para aproximarse á su órbita. Nos conocemos perfectamente todos aquí, en Bermeo y es inútil que ustedes pretendan sincerar su actitud política. ¡Cállense, pues, para siempre, que al buen callar llaman Sancho Panza”

Amalik, esan bezala, ez zuen liskar honetan parterik hartu. Ez behintzat modu nabarmen eta ikusgarrian. Baina ez zuen gogonez hartuko, bere aita -eta Eskolastiko anaia- eztabaida sutsu hartan erabat murgilduta agertu izana eta kontserbadoreen zerrendetatik Bermeoko zinegotzi eta alkate egin izana (1914tik 1916ra).

Hauek guztiak eta beste asko igaro ostean, Bermeon hil zen Amali, 1941ko otsailaren 27an.


Tagged: Bermeo, EAJ-PNV

Bermeoko abertzale historikoak (8): Tomas Arana Astoreka, “Argiñe”

$
0
0

Bermeoko arrantzale ospetsua

Tomas Arana Astoreka -ezizenez,”Argiñe“- Bermeon jaio zen 1874ko abenduaren 21ean. Gurasoak, Gregorio Arana Urramendi mundakarra eta Bentura Astoreka Garategi bermeotarra izan zituen. Gregorio eta Bentura, Bermeoko Santa Maria eleizean ezkondu ziren 1858ko abuztuaren 28an, eta hainbat seme-alaba izan zuten. Izan ere, kide ugariz osatutako familian sortu eta hasi zen Tomas. Eleizako artxiboko datuak artez badaude, honako neba-arreba hauek izan zituen: Alberto (1859), Buenabentura (1862), Juana Bentura eta Bentura (bikiak, 1864), Elias (1866), Enrike (1868), Cayetano (1870), Gabriel (1873), Benigno (1877) eta Martzelina (1880). Guztira, Tomas bera barruan sartzen badugu, hamaika izan ziren munduratutako neba-arrebak. Hala ere, garaiko umeen hilkortasun-tasa jasoaren ondorioz, lau nagusiak -hots, Alberto, Buenabentura, Bentura eta Elias- ez ziren haurtzaroa gainditzera heldu. Cayetano ere umea zela hil zen.

XIX mendearen bukaera aldera, Pilar Bengoetxea Idoiagarekin ezkondu zen Tomas, Bermeoko Santa Maria eleizan; 1899ko urriaren 28an ospatu ziren ezteiak. Emaztea, Pilar Bengoetxea, denborarekin EAE-ANVko buruzagia izango zen Gonzalo Nardiz Bengoetxearen amaren ahizpa zen. Jatorriz, Ibarrangelukoak ziren biak: Pilar eta Dionisia. Horrela bada, Gonzalo Nardiz-en osaba izan zen Argiñe.

Ezizenak beste gauza bat adierazten duen arren -harriarekin lan egiten duenari deitzen baitzaio “argiñe”- isasoari eta arrantzari estu-estu lotuta garatu zen Tomasen bizitza. Izan ere, aitak, Gregorio Aranak, Nuestra Señora del Pilar izeneko trainera bat euki zuen 1902an. Ondarroako astillero batean egindakoa zen. Geroztik, Tomas bera ere arrantzale famatua izango zen Bermeoko itsas-komunitatearen baitan. Armadore borrokatua eta patroi entzutetsua. Hainbat untzi egin eta gobernatu zuen. Bermeoko matrikulari begiratzen badiogu, lau bapor agertzen dira bere izenean; laurak, ikusiko denez, euskal izenekin bateatuak (Bermeoko arrantza untzien euskal izenei dagokionez, ikus, “El franquismo y los nombres en euskera o de signo nacionalista vasco de los barcos de Bermeo“, blog honetan bertan, 1012ko abuztuaren 31an argitaratutakoa). 1911an Sabino Arana-ena bapora egin zuen [folioa: 908]. Hamar urte geroago, 1921an, Sendi deuna izeneko bapora [folioa: 1265]. Hurrengo urtean, 1922an, Lurrun ixontzi bapora eraiki zuen [folioa:1342] eta Errepublikaren hasieran, 1931 urtean,  Argiñena [folioa: 1584].

“Argiñena” baporuntzia, errepublikaren garaian

Bermeoko Kofradian eta arrantzaleen artean gizon ezaguna eta ospetsua zenaren lekuko, herriko abesti ezagun batek ere, bokartaren sasoian, despeskan zebiltzan emakumeekin zein emankorra eta eskuzabala zen azpimarratzen du:

Argiñek kañie ekarri

kañie ekarri, kañie ekarri

koartilo bat gitxi bada

koartilo t´erdi, koartilo t´erdi

Berrogei arrue ezkero

kañe ta guzti, kañe ta guzti

Hirurogei arrue ezkero

fota ta guzti, fota ta guzti

Pilarrek fotak ekarri

fotak ekarri, fotak ekarri

Hemen gauz despekagarri

kañie ekarri, kañie ekarri

Jeltzale goiztiarra

Baina leku honetan aipatzen badugu, ez da arrantzale ona zelako, Bermeoko abertzaletasunaren historian urrats propioak, nabarmenak eta aipatzeko modukoak eman zituelako baino. Izan ere, hasierako denboretako jeltzalea izan zen Tomas.  Bere alabek gogoratzen dutenez, Sabino Aranaren hiletetara joan zen, inor gutxi bezala, Bermeotik Sukarrietaraino, oinez, Anjel Zabala [Kondaño] lagun zuela. Urte batzuk geroago, 1907ko uztailaren 14an, Sukarrietan Sabin Aranaren omenez eta gorazarrez antolatu zen bazkari mardul batera Bermeoko batzokitik joan ziren hamaika bazkideen artean ikusten dugu, lehen orduko beste jelkide batzuekin batera, hala nola, Benantzio Goitia, Amali Uranga, Pedro Goienetxea eta Frantzisko Basterretxearekin batera.

Dena den, abertzale goiztiarra eta zintzoa izan zen arren, Argiñe-k ez zuen, seguru asko, garrantzia politiko berezirik hartuko, herriko arrantzaleen artean zeukan ospeagatik izan ez bazen. Bermeo bezalako herri arrantzale batean, nahitaezkoa zen ibilbide luzea izan nahi zuten alderdi politikoentzat, arrantzaleen interesa piztu eta hauentzat erakargarriak izatea. Edo beste hitz batzuetan esateko, Bermeoko herrian arrakasta izan nahi zuen alderdiak, derrigorrezkoa zuen arrantzaleen artean sustraiak botatzea; itsas-gizonek ez zezatela arerio gisa hartu, euren aldeko elkartetzat baino. Haatik, jeltzaleek ere, gainontzeko alderdi politikoak bezalaxe, hasera-haseratik txertatu zituzten arrantza-gizonak euren hautagai zerrendetan. 1899ko hauteskundeetan, esate baterako, Sandalio Allika sartu zuten kandidaturan; eta harrez gero, beti txertatu dute itsas-gizonen bat edo beste zinegotzirako hautagai-zerrendetan. Zenbat eta izen hobeagoa eduki itsasotik bizi zirenen artean, hainbat eta eragin handiagoa zeukan aukeratutako hautagaiak, arrantzaleen komunitatean. Eta Argiñe-k bazeukan, bai, Bermeoko arrantzaleen artean, itzala, ospea eta izen ona. Itsas-gizon famatua izateak laguntza handia emango zion EAJren dotrina itsas-gizonei zabaltze aldera. Eta ikusiko dugunez, behin baino gehiagotan tokatuko zitzaion Tomasi alderdiaren mezua arrantzaleei helarazteko lan egitea.

Tomas Aranaren bustoa. Espetxean ezagutu zuen Basterra eskultoreak egina da.

Tomas Aranaren bustoa. Espetxean ezagutu zuen Basterra eskultoreak egina da.

Ekimen handiko militantea

Gorputzez, gizon handia zen Argiñe; sorbalda zabalekoa. Eta nortasunez, berriz, odoltsua; ekimen handikoa; sutsua; geldirik egoten  ez dakiten horietakoa. Gauzak horrela, hainbat iztilutan nahastuta ikusten dugu Batzoki Bermeotarra sortu eta II Errepublikara bitarteko epe luzean. Eta beti, jakina, alderdiaren jeltzalearen defentsan eta abertzaletasunaren aldeko jardunean.

Esan bezala, goiz-goiztik hasi zen Tomasen ibilbide politikoa EAJren baitan. Sabinen jarraitzaileek Bermeon lehenbiziko urratsak eman zituztenean, hantxe zegoen jada gure Tomas, lanean eta ekinean. Bere anaiak Enrikek eta biak, inplikazio zuzen-zuzena izan omen zuten 1899ko maiatzaren 14an ospatu ziren udal hausteskundeetan gertatu ziren iztilu, tirabira eta burruketan. Iztilu horietan, San Miguel auzoko Eusebio Bilbao izeneko baserritar bat suertatu omen zen zaurituta aipatu iztiluetan. Sasoi trumoitsuak ziran haiek. Alkateak epaileari bidali zion txostenean zera esaten zion hautskunde egunean izan ziren liskar, sarata eta burruken gainean:

“A cosa de las tres de la tarde del día de ayer, ha sido herido en riña tumultuaria por un grupo de hombres entre los que se encontraban los hermanos Enrique y Tomás Arana, Cándido Elorza y Amalio Uranga, el vecino del barrio de San Miguel Don Eusebio Bilbao”

Geroztik, 1913ko hauteskundeen aurretxoan, beste iztilu saratatsu baten erdi-erdian suertatu zen. Garaiko egunkariek esaten zutenaren arabera, emakumez eta umez osatutako talde bat eratu eta Circulo Católico delakoaren aurrean jarri omen zen, aldra guztiaren buruan, bertako militanteei irain mota guztiak botatzeko.

Bermeoko zinegotzia

Ikusten denez, Argiñe-ri ez zitzaion adorerik falta kalean bere ideian aldeko ekimenak martxan jartzeko. Baina Tomas ez zen izan soilik kaleko burruketako militantea. Erakundeetan ere jokatu zuen jokatu  nola-halako papera. Paper garrantzitsua. 1911ko azaroaren 12ko udal hauteskundeetara aurkeztu zen, jauntxoen kontrako koalizioaren zerrendan txertatuta. Arrakasta handia lortu zuen herrian jauntxoen kontrako zerrenda horrek, jokoan zeuden bederatzi zinegotzietatik, zazpi lortu baitzituen. Ez zen, ikusten denez, lorpen txikia izan. Eta zazpi horietatik hiru, jeltzaleak izan ziren: Estanislao Ispizua, Santos Mugartegi eta Tomas bera. Gainontzeko laurak, kontserbadoreak eta katolikoak izan ziren.

Horrela sartu zen Argiñe udalbatzara lehenbiziko aldiz.

Baina legealdiak aurrera egin ahala, ezin-ikusiak sortzen hasi ziren zerrenda berean aurkeztutako zinegotzien artean. Jeltzaleekin batera jauntxoen kontrako koalizioan aurkeztu ziren nardiztarrak, jauntxoen jarrera eta portaera berdin-berdinak hartzen hasi ziren. Eta horrek, sabin-zaleen haserrea sortu zuen. Ondorioz, koalizioan aurkeztu ziren hautagaiek, elkarrengandik urruntzen eta aldentzen hasi ziren, euren arteko harremana guztiz usteldu eta burruka bizira heldu arte.

1912ren bigarren erdirako, nahaspilatuta zegoen erabat jeltzale eta nardiztarren arteko harremana. Eta nahaspila hori, noiz-nahi, noiz-nahi eta zertan-nahi nabarmentzen zen. Agenda politikoko gai guzti-guztietan azaltzen zen tentsioa. Besteak beste, 1912ko galernan galdutakoen alargun eta umezurtzen alde jasotako dirua banatzeko orduan.

Izan ere, eztabaida handiak izan ziren Bermeon diru hori banatzeko erabili behar zen formula erabakitzeko orduan. Agintean zeuden nardiztarrek -Alkatea euren artekoa zen- ez zuten gardentasunez jokatu nahi izan eta ukatu egin zioten udalbatzar nagusiari egindako kudeaketaren ganean zor zizkioten kontu-arrazoiak. Tirabira horren erdian, abarrotsez betetako sesio bat protagonizatu zuen Argiñe-k Udaletxearen barruan. 1913ko uztailaren 7an gertatu zen. Arratsaldeko hiruretan batzartu ziren alkatea eta zinegotziak, “para tratar y resolver la manera y forma de percibir las cantidades y efectos recaudador por este ayuntamiento para socorrer a las familias castigadas en la galerna de agosto de 1912″. Salbuespenezko plenoa zen eta beste ezer baino lehen, zera planteatu zen: zilegia zen ala ez, legearen ikuspuntutik, salbuespenezko pleno batean, pleno arruntaren akta onestea. Puntu horri ekitera zihoazelarik,

“se ha levantado salón gran escándalo -zioen alkateak gobernadoreari bidalitako telegramak- que ha trascendido hasta las escaleras del edificio y calle, ocupadas principalmente por viudas. Autoridad se ha visto obligada ordenar que la guardia municipal arrancara del salón al concejal señor Arana y alguno del público. Por último, aprobada el acta por la mayoría, al tiempo de ir a firmar, han abandonado el salón concejales señores Vidaechea, Garavilla, Nardiz, Ispizua y Mugartegui [...] Fuera, en la plaza situada en frente, mujeres en su mayoría han dado voces, que fuerza pública ha sofocado con facilidad”

Horrez ganera, Nikolas Jauregizar zinegotzi nardiztarrak ere kontserbadoreen aldeko estrategia bati ekin zion arrantzaleen kofradiaren baitan. Jakin beharrekoa da, puntu honi dagokionez, zinegotziaz aparte, kofradiako presidentea ere bazela Jauregizar. Eta kofradia, nardiztarren estrategiaren menpe jarrita zeukala.

Tomas Aranaren sinadura Bermeoko Udaleko akta liburuetan. Zinegotzia izan zen garaian egindakoa da

Tomas Aranaren sinadura Bermeoko Udaleko akta liburuetan. Zinegotzia izan zen garaian egindakoa da

Gauzak horrela, ekimen eraginkorrak hartu zituen Tomas Aranak. Bera ere arrantzalea zen -arrantzale famatua ganera; aspaldiko kofradikidea- eta ez zegoen prest beste zinegotzi bati kofradia nardiztarren aldera eraman dezala uzteko. Horregatik, kofradiaren batzarra deitzeko behin eta berriro eskatzen hasi ziren jeltzaleak. Kofradikideak bildu eta erakundeko agintariak karguetatik kenarazteko asmoarekin, jakina. Baina nardiztarrek ez zuten horrelakorik nahi. Eta eztabaidaren erdian, Tomasek urrats garrantzitsuak hartu zituen jeltzaleen helburua lortzeko.

1913ko uztailaren 16ko El Pueblo Vasco egunkariaren aleak, honako hau aurpegiratzen zion:

“un concejal exaltado, llamado Arana, se dedicó el día de la Junta del 2 de julio para procurarse mayoría en la Cofradía, a recoger los chiquillos en las tabernas, sabiendo que dichos chiquillos no tenían derecho, según Reglamento, para acudir a la Junta y que debido a ello y al escándalo, postergaron los derechos ajenos al de los armadores de la cofradía, haciéndose dueños de la misma por los medios indicados”.

Baina bi egun geroago, 1913ko uztailaren 18ko Euzkadi egunkarian, honako erantzuna ematen du Jose Manuel Ispizuak Tomas Aranaren defentsan:

“…tratar por X de arrojar la marcha de los sucesos de la Cofradía, especialmente al digno concejal señor Arana y tener el valor de ocuparse de aquellos atropellos, es querer sentar plaza de desconcado, porque no es el señor Arana quien, habiendo pedido a voz en grito la gran mayoría de la cofradía la celebración de una junta general extraordinaria, se ha opuesto a ello, sino el señor Jaureguizar, su presidente hasta ahora, quien únicamente reunió a la Junta cuando se lo ha ordenado y mandado el gobernador; ni es el concejal nacionalista señor Arana quien se ha visto obligado a presentar la dimisión de su cargo ante la fuerza de la mayoría de los socios, sino los señores Jaureguizar y Ojinaga, ni es el señor Arana quien, después de dichas dimisiones fue silbado frenéticamente por las masas, hasta el punto de verse precisado a ser custodiado por la Guardia civil al retirarse a su casa después de aquél acto, si quería librarse de los insultos con que le amenazaban los pescadores, administrados suyos hasta aquel momento, ni es el señor Arana, por último  quien ha dado margen al Juzgado instructor de Gernika para instruir sumario por cierto supuesto delito contra la propiedad  causa en la cual la citada Cofradía ha acordado mostrarse parte en junta general celebrada el 11 del corriente” “hay tela para muchos trajes, nos dijo sonriente al marcharse. Volveré y volveré si a ello se me obliga  con acusaciones muy graves que han de causar espanto en el público imparcial y honrado”.

Eztabaidak eztabaida, kontua da Aranaren ekimenak Kofradia nardiztarren kontrolpetik ateratzea lortu zuen eta jeltzaleen esparrura ekartzea. Horren ondorioz, zatitu egin zuten kofradia nardiztarrek, betiko San Pedro kofradiaren ondoan, Santa Clara izeneko berria sortuz.

Legealdia amaitu zenean, udala utzi eta Argiñe-k ez zuen gehiago zinegotzi gisa errepikatuko. Horrek, ordea, ez du esan nahi EAJa utziko zuenik. Aitzitik, gogor eta kementsu jarraitu zuen, beti bezala, Sabinen dotrinak zabaltzen eta abertzaletasunaren aldeko jardun politikoa hezurmamitzen. 1920ko azaroaren 14an, Bermeon mitin bat egiteko baimena eskatu zion Udalari. Mitin horretan, Ramon Sotak eta Gorgonio Renteria elantxobetarrak egin zuten berba. Une hartan, Tomas Aranak, “presidente de la sociedad Batzoki Bermeotarra” bezala sinatzen zuen. II Errepublikaren garaian ere behin baino sarriagotan ikusiko dugu jo eta ke, arrantzaleak jeltzaletasunera erakarteko ahaleginean. 1932 urtean, esate baterako, hemeretzi urte lehenago El Pueblo Vasco-k egin zizkion salaketen berdin antzekoak leporatu zizkion abertzaletasunaren kontrako prentsak. El Liberal egunkariak esan zuen urtarrilaren 16an itsasontzi asko arrantzan zebiltzan bitartean, jeltzaleek, Tomasen aginduak jarraituz, kofradiaren ateko giltzak aldatu zituztela, anaidiaren kontrola errepublikazaleengandik jeltzaleengana erakarteko asmoz.

Sasoi honetan ere bere betiko militantzia jeltzalearekin jarraitu zuela erakusten ematen duten bi datu aipatu daiteke. 1933ko ihauterietan, hanbat hilabetetan gaixorik egon ondoren, Antoniotarrak antolatu zuten antzerkian agertu zen Tomas. Hori dela eta, Euzkadi egunkarian Bermeoko kronikak euskaraz idazten zituen Julen Urkidik ohar hau argitaratu zuen bere ohiko zutabean:

“Arana´tar Toma (Argiña) abertzale onenetarikua, saspi ilebete oneitan gexorik egon ondoren itxaldian ikusi dogu. Poztuten gara osatuta ikustiaz”.

Sasoi hartan, Bermeoko Eusko Gastedi-ko kidea zen Urkidi. Bazekin, beraz, herriko alderdiaren berri. Eta bere esanetan, “abertzale onenetarikua” zen Argiñe. Ez dago txarto.

1934an batzokiko mahaikide izendatu zuten, Antolin Jauregizar presidentea, Kruz Barandika idazkaria eta Kalisto Zuazola tesoreroarekin. Urte honetan bertan, Jose Maria Uzelai margolariak Bermeoko batzokirako prestatu zuen panel mardulean, Tomas Aranaren Argiñena baporuntzia sartu zuen portu zaharreko estanpan, beste patroi eta armadore jeltzale askorekin egin zuen modu ber-berean.

Goiko erreskadaren erdian dagoen baporuntzi berdea [BI 5184 folioa duena], Tomas Aranaren "Argiñena" zen. Argazkian ikusten denez, Bermeo harrapatu eta gero,  izena estaldu zioten frankistek, pintura grisarekin, euskaraz idatzita zegoelako

Goiko erreskadaren erdian dagoen baporuntzi berdea [BI -1584 folioa duena], Tomas Aranaren “Argiñena” zen. Argazkian ikusten denez, Bermeo harrapatu eta gero, izena estaldu zioten frankistek, pintura grisarekin, euskaraz jarritakoa zelako. Gauza berdina egin zioten inguruan dauden itsasuntziei

Guda osteko neke latzak

1936tik 1939ra bitarteko gerratea sortu zenean, Argiñe ez zen jadanik mutil gaztea. Hirurogeitaz urteak zituen. Hala ere, ez zioten parkatu bizitza guztian abertzale peto-petoaren pentsaera eta portaera eduki izana. Kartzelara eraman zuten eta hiru urte luzez eduki zuten espetxe diferenteetan atxilotuta.

Bere alabek esaten dute ijitoaren ezizena zeraman andrazko batek salatu zuela, gorrien aldeko izpia zela leporatuz. Zikina zelako eta inoiz garbitzen ez zelako jarri omen zioten La Gitana ezizena zorioneko emakume horri.

Baina ez da hori Argiñe-ri zabaldu zioten epaiketaren espedientean agertzen dena.

Gerra-kontseiluko sumarioan agertzen diren dokumentuen arabera, frankistek Bilbo harrapatu baino lehenago, 1937ko ekainaren 17an, Bermeoko komandante nagusia zen Gregorio Gomez Garcia-k salaketa idatzi bat prestatu zuen, PNV-ko kidea zela nabarmenduz eta ondoko delitu hau aurpegiratuz:

“Peligroso Nacionalista y propagandista de estas ideas, peligrosa su libertad, contrario a nuestro Movimiento Salvador. Invitaba a los soldados a que se rindieran cuando el ataque a Bermeo diciéndoles que a ellos no les ocurriría nada. Así pues, creo que esta persona es de mucho cuidado y contrario al Movimiento Nacional”.

Salaketa horretan oinarrituz, Bermeoko kartzelan sartu zuten lehenbizi. Ekainaren 15ean gertatu zen hori. Eta handik gutxira, Murgiara bialdu zuten eta Murgiatik Gasteizeko espetxera. Baina bere espedientea Bilbora ekarri zuten eta El Carmelo espetxean egon zen auzia tramitatu zuten bitartean.

Uztailen 30an hartu zioten aurreneko deklarazioa Bilbon. Bere hitzetan, sasoi horretako epaiketa asko eta askotan aurkitzen diren adierazpenetan islatzen den jarrera berdina agertzen da. Egindakoak eta esandakoak ukatu barik, norberaren ibilbide politikoa malgutzeko eta epeltzeko joera, militarrengandik ahalik eta zigorrik txikiena jasoteko helburuarekin. Ulertzekoa da. Beldurra zen nagusi han eta hemen. Frankistek ez zuten errukirik. Edozein erahiltzen zuten edozein momentutan edozein aitzakirekin. Norberaren etorkizuna hobetu dezaketen datuak eman behar zitzaien aitorpenetan, faltsuak edo erdi faltsuak izan arren. Burua heriotzatik libratzea zen kontua.

Tomas Arana epaitu zuen  Gerra Kontseiluak osatu zuen espedientea: Procedimiento Sumarísimo de Urgencia nº 519-37. Hamalau gizon izan ziren epaituak prozesu berean

Tomas Arana epaitu zuen Gerra Kontseiluak osatu zuen espedientea: Procedimiento Sumarísimo de Urgencia nº 519-37. Hamalau gizon izan ziren epaituak prozesu berean

Argiñe-n adierazpenean ere horrelakoak aurkitzen ditugu:

“manifiesta que se dio de baja del Partido Nacionalista de Bermeo al que pertenecía en el año 35, no estando conforme como católico de la orientación de dicho partido y que durante el período rojoseparatista no ocupó ningún cargo, que de estas manifiestaciones pone como testigos a los señores, D Rafael Nardiz, médico y el señor Cosme Luzarraga, ambos residentes en el pueblo y concejales del Ayuntamiento de Bermeo.

Que no hacía propaganda de las ideas separatistas ni era contrario al Movimiento salvador, como prueba de ello dio orden a su hijo Tomás de 21 años de edad para para que se pasase de las filas de los rojos al Glorioso Ejército nacional, como así lo hizo y presta sus servicios en el cuerpo de ingenieros en Palencia”

Epaiketan egin zioten kargu nagusiari dagokionez ere -Frankoren soldaduak Errepublikaren aldera pasatu zitezela konbenzitzeko egin zuen ahaleginari dagokionez- leporatzen zioten portaera lehuntzen saiatu zen:

“Que decía a los soldados del Glorioso Ejército Nacional que se pasasen con los rojos y que no pasaría nada puesto que él salía garante de sus vidas y que esto lo dijo porque le parecía que los soldados nacionales estaban agitados y preocupadísimos”

Eta azkenez, jeltzaleek behin baino sarriago aipatzen zuten meritua esleitu zion Tomasek bere buruari: gerrako lehenbiziko hilabeteetan, eskumako jendea ezkutuan babestuta eduki izana, milizianoek kalterik egin ez ziezaien.

 ”Que a la entrada de las Gloriosas Fuerzas Nacionales en el puerto de Bermeo, tenía escondido en su casa, calle Albóniga número 3 a D Justo Luzarraga que hasta entonces se hallaba detenido por los rojos separatistas y que este D Justo Luzarraga, tanto pronto fue liberada la plaza de Bermeo fue nombrado Jefe Local de FET y de las JONS y actualmente desempeña el cargo de Jefe de Milicias”

Deklarazio hau egin zuenerako, eskuratuta zeuzkan dagoeneko bere portaera ona eta jarrera zintzoa egiaztatzen zuten dokumentuak. Uztailean zehar, bere emaztea eta alabak batera eta bestera ibili ziren frankistek begi onez ikusi zitzaketen agintari edota gizasemeen zihurtagiriak eskatzen.

Bermeoko alkatearen egiaztagiriak zera esaten zuen Argiñe-ri buruz: “ha observado buena conducta, sin que conste nada en contrario [...] si bien estaba afiliado al Partido nacionalista vasco local, no se conoce haya actuado durante el movimiento salvador de España, ni haya ostentado cargo público alguno”. Abadeen dokumentuak abegi hobeagokoak ziren. Santa Eufemiako arduraduna zen Gil Orberen esanetan, “ha observado una conducta intachable durante el tiempo de su permanencia en esta”. Santa Mariako erretoreak, berriz, Bernardino Garaizarrek, zera egiaztatzen zuen: “Que D Tomás de Arana y Astoreca, casado, natural y feligrés de ésta, ha observado una conducta moral y religiosa irreprochable, como lo prueban sus hijos educados con todo esmero en las prácticas religiosas, prueba auténtica del ejemplo del hogar”.

Horiek guztiak ikusita, fiskalak heriotza zigorra eskatu zuen Tomas Aranarentzat. Defensaren arduradunak, berriz, absoluzioa. Fiskalaren aburuz, Argiñe-ren portaera -”propagandista del nacionalismo, peligroso, durante el contraataque a Bermeo inducía a nuestros soldados para que se pasasen a los rebeldes”- oso larria zen eta honako delitu hau osatzen zuen: “Adhesión a la rebelión del párrafo 2º artículo 238 del Código de Justicia Militar”. Hori gutxi balitz, zera ohartarazten zuen bere akusazioak ezarri behar zitzaion zigorra gogortzeko: “Son de apreciar las transcendencia y peligrosidad·para Arana…”.

Epaiketa 1937 abuztuaren zazpian ospatu zen, arratsaldeko bostetan, eta egun berean sinatu epaia. Nabarmena denez, epaileek ez zioten espedienteari buelta gehiegirik eman behar izan euren erabakia hartzeko. Ez zegoen zalantzarik. Dena zegoen argi, zoli eta garden. Auziperatutako hamalau gizonei ezarri zitzaizkien zigorrak jasotzen ziren sententzian. Hamalau epai agiri berean.

Argiñe-ri dagokionez, aurretik esandako salaketa eta karguak errepikatzen zituen epaiak: “destacado nacionalista de Bermeo, dijo a los soldados nacionales en cierta ocasión que debían pasarse a los rojos porque allí serían mejor tratados siendo su actuación durante la revolución de continua exaltación del Partido Nacionalista”. Delitu larria, benetan. Baina epaileak, fiskala baino eskuzabalako jokatu zuten egitate horiek kalifikatzeko orduan. “Adhesión a la rebelión” barik, epaileek erabaki zuten, Tomas Aranaren jardun politikoak “un delito de auxilio a la rebelión” osatzen zuela, “puesto que los cargos que ejercieron y los servicios prestados a la misma causa no tienen el carácter relevante y trascendental que puedan servir de base para una calificación de adhesión a la rebelión”. Ondorioz, hamabi urte eta egun bateko kartzela zigorra ezarri zioten.

Kondena hori, El Carmelo espetxean hasi zen betetzen. Gero, Larrinaga-ko espetxera eraman zuten Tomas.

Hamabi urte eta egun bateko kartzelara zigortzen zuen epaia eman zenean, hirurogeita lau urte betetzeko zegoen Argiñe. Edadeko gizona zen, sasoi haietako parametroetarako. Urteetan aurrera egindakoa, alegia. Eta hori gutxi balitz, emaztea eta seme-alabak zituen Bermeon berarekin zer gertatuko zai. Tomasek, ganera, ez zuen ulertzen inposatu zioten zigorraren oinarria eta zergatia. Berak ez zion inoiz inori kalterik egin. Elizbidekoa izan zen beti; sinesmenduna. Zer dela eta kartzelaratu behar zuten Bermeon sendi maitagarria zuen agurea? Hausnarketa hauek asko sufritu eragin zioten Tomasi espetxeko egunetan.

Espetxean hiru urte luzeak bezain ilunak osatu eta gero, argi izpi xumea agertu zitzaion: bere nekea ulertu eta laguntza emateko prest zegoen gudako auditore bat ezagutu zuen: Beltran de Guevara. Berak eraginda, 1940ko uztailaren 14an eskakizun bat zuzendu zion Tomas Aranak El Carmelo presondegiko zuzendariari. Idazki horretan bere egoera latzaren berri zehatza ematen zion -adin jasoa, Bermeoko sendiaren egoera zaila, inposatutako zigorraren ulertezintasuna…- eta auditorearengana jotzeko eskatzen zion, espetxean egon beharra malgutzeko posibilitatea aztertu dezan. Idazkian ondo asko islatuta agertzen dira Argiñe bizitzen ari zen penak, eta Aranak berak testuaren oinean idatzi zuen sinaduran ere modu nabarmenean ikusten da espetxeko bizitza gogorraren eraginez, behea jota zegoela; asko erorita aurkitzen zela, gogoz eta gorputzez:

“Tomás Arana y Astoreca -esaten zuen idazkiak- de 65 años de edad, casado, recluido en esta prisión del Carmelo desde hace dos años y anteriormente en distintas prisiones de Bermeo, Murguia y Vitoria, se dirije a Vd en súplica de que sea aclarada mi esta penosa situación, pues hoy es el día, señor Director, que no he firmado ninguna condena ni conozco mi verdadera situación. Dada mi acusada edad, el abandono en que se encuentran mi mujer y mis seis hijos que viven en el pueblo de Bermeo, unido a la ignorancia del motivo por el que me hallo tanto tiempo preso, es el motivo de molestarle con estas líneas, rogándole se dirija al señor Audictor, se digne concederme aunque solo sea la prisión atenuada con las garantías que vea convenientes, teniendo en cuenta mi desgraciada situación familiar y mi avanzada edad”

Esan beharrekoa da nolanahi ere, Tomasen eskakizunak, espediente berria zabaldu zuen. Bere tramitazioan, deklarazioa hartu zioten berriz ere eta Bermeoko agintarien iritzia eskatu zen bigarren aldiz.

Espetxean zegoela idatzi zuen sinadura honetan argi asko ikusten da kartzelako bizitza latzaren eraginez, behea jota aurkitzen zela Tomas 1940 urtean. Oso adierazgarria sinadura hau, zinegotzia zen garaian egin zuenarekin.

Espetxean zegoela idatzi zuen sinadura honetan argi asko ikusten da kartzelako bizitza latzaren eraginez, behea jota aurkitzen zela Tomas 1940 urtean. Oso adierazgarria sinadura hau, zinegotzia zen garaian egin zuenarekin.

Deklarazioan ez zuen Argiñe-k gauza berri askorik esan. Hiru urte lehenago egin zuen adierazpenaren antzekoa egin zuen orain ere, bere ibilbide politikoaren alderdirik nabarmenenak eskutatuz. Esate baterako, “que hasta el año 1935 fue afiliado al Partido Nacionalista Vasco no desempeñando nunca ningún cargo directivo ni político en tal organización”, esaten du. Baina badakigu jakin 1911tik 1915ra bitarteko urteetan zinegotzia izan zela eta 1934 urtean Uri Buru Batzarreko kide aukeratu zutela Bermeoko jelkideek. Bermeoko informatzaileek ere -herriko alkateak eta Guardia Zibilen nagusiak- ez zuten aipatzeko moduriko ekarpen berririk egin. Betiko leloak errepikatu zituzten.

Gauzak horrela, epaileak, “libertad vigilada” egoeraz gozatzeko aukera aitortu zion uztailaren 17an. Horrek, espetxea utzi eta Bermeora itzultzeko posibilitatea zabaldu zion Tomasi. Hori bai, hilabete guztietako lehen eta hamabostgarren egunetan, jaioterriko Guardia Zibilaren egoitzan agertzeko beharra ezarri zioten.

1949an, inposatu zitzaion kondenaren epea agortu zenean, hamabi urteko espetxe-zigorra, hiru urteko kartzela-zigorragatik konmutatu zioten. Horrelako ironiak gertatzen ziren frankismoaren garaian.


Tagged: Bermeo, EAJ-PNV

Bermeoko abertzale historikoak (9): Ebaristo Etxebarrieta Aiartza

$
0
0

Ebaristo Etxebarrieta Bermeon sortu zen 1878ko maiatzaren 13an; goizeko seirak eta erdietan etorri zen mundura. Hiru neba-arrebatik, gazteena zen bera. Aita, Pedro Pablo Etxebarrieta Aldekoa izan zuen; Bermeoko komertzio-gizona. Ama, berriz, bilbotarra zuen: Celestina Aiarza Urazandi. Pedro eta Celestina, Bilboko Santos Juanes eleizean ezkondu ziren 1871ko urtarrilaren 15ean. Senarrak, hogeita hemeretzi urte beteta zituen ezteien egunean. Adin jasoa sasoiko ohituretarako. Emaztea gazteagoa zen, jakina, baina bera ere urteetan aurrera eginda zegoen, 1836ko apirilaren 5ean jaiotakoa baitzen.

Aitaren gurasoak Bizkaiko kostaldean zeukaten jatorria: aitita, Ramón Etxebarrieta Ezkiaga, Eakoa zen, eta amama, Lukaria Aldekoa Gainza, bermeotarra. Amaren leinua, ordea, Bilbon errotuta zegoen: Jose Aiarza Abandon jaioa zen eta a Rosa Urasandi, Bilbon bertan. Bateoko aitabitxi eta amabitxik, ondo asko erakusten ematen zuten Ebaristoren ahaideak munduan zehar merkataritza-lanetan ibilitakoak zirela. Aita besoetakoa Ebaristo Eleizalde izan zen eta ama besoetakoa, Frantzista Aiarza; jaiotzez bilbotarrak, biak, baina Manilan bizi zirenak. Bateoaren egunean, ordezkarien bidez bete zuten aitabitxi eta amabitxiren zeregina.

Ez dakigu, gaur-gaurkoz behintzat, abertzaletasunaren griña noiz, nola eta noren eskutik erne zitzaion Ebaristori, baina gauza nabarmena da, oso goiztik zaletu zela Arana-Goirik sortu zuen mogimendu politikoarekin.

Aberriarekiko joerarekin batera, kristau sinesmenaren aldekoa ere gazte-gaztea zela piztu zitzaion, eta hamar urte bete zituenean apez ikasketak egitera joan zen seminariora. Gurasoak dirudunak izaki, Carrera literaria lata, egin zuen. 1897an Salamancara joan zen bertako seminarioan apez ikasketei ekiteko. Handik, Gasteizeko seminariora etorri zen 1901an, Teologia ikasketak burutzeko. Emaitza akademikoak ez ziren txarrak izan. Filosofiako lehenbizikoa eta hirugarren urteak, Meritus batekin amaitu zituen. Bigarren urtean, berriz, Benemeritus lortu zuen. Teologiako mailak emaitza zertxobait hobeagoekin burutu zituen. Aurreneko ikasturtean Meritus lortu bazuen, beste hiruretan -hots, bigarrenean, hirugarrenean eta laugarrenean- Benemeritus atera zuen.

1936an EAJk Batikanora bidali zuen delegazioa. Bi bermeotar daude argazkian. Ebaristo Etxebarrieta (argazkiaren erdian apez jantziarekin ikusten dena) eta Frantzisko Basterretxea (zutunik, eskerretik hirugarrena)

1902ko irailaren 20an apaiztu zen, “a título de Capellanía”. Ibaizabal astekariak 1902ko urrian argitaratu zuen alean, honako ohartxo hau aurkitu dugu Etxebarrietak Bermeoko Santa Maria eleizean eman zuen lehen mezari buruz: “juan dan domekan izan da emengo Andra-Mariako eliza ederrean eliz-jai edo funziño guztiz ona: lenengoko mezea esan dau Evaristo Echevarrieta abade jaun gazteak da lenengoko epistolia Fernando Uriarte jaunak, biak erri onetako semeak”.

Apaiztu ostean, bere jaioterrira itzuli eta bertan bizi izan zen harik eta gerratearen eraginez bere burua Bermeotik alde egiteko beharrean ikusi zuen arte. Baina Bermeon ez zuen inongo parrokiaren ardurarik hartu. Apez autonomo gisa jardun zen uneoro. Eleizbarrutiko liburu eta dokumentuetan, “Capellán de propio”, “Capellán de la iglesia de Santa Maria de Bermeo“, “Capellán”, eta antzeko esapideekin  aipatzen da bere egoera. Horrek esan nahi du bere bizitzari eusteko moduko baliabide nahikoak zituela. Guraso aberatsak zituen eta sendiaren ondasunek ematen zioten errentetatik bizi izan zen. Ez zuen, bada, inongo soldataren beharrik. Santa Eufemian ematen omen zuen meza. Hala ere Santa Mariarekiko joera nabarmena zeukan. Izan ere, bertan eman zuen lehen meza eta hori gutxi balitz, goiko plazan eraiki zuen etxebizitza; Santa Mariaren ondoan, alegia.

Horretaz aparte, Santa Mariaren aldeko beste keinu nabarmen batzuk ere izan zituen, izan ere, Ebaristo Etxebarrietak. Berak ordaindutakoa da, esate baterako eleiza honen altare nagusiko erretabloa. Berak erosi eta dohantzan eman zion eleizeari. Are gehiago, bere familiako kideek zeuzkaten izenei dagozkien santuen irudiak jarri zituen bertan: San Ebaristo, Lourdesko Ama, San Pedro eta Loiolako San Inazio. Gaur, presbiterioaren ezker aldean kokatuta dagoen plaka batek gogoratzen du Etxebarrietaren ekarpena honako mezu honekin:

Don Evaristo de Echebarrieta, Pbro.

Costeó este retablo con sus 4 imágnes

Año 1913

Gurutze Santuaren altarea ere –Santa Mariako eleizaren eskuman ikus daitekeena- berak ordaindu zuen.

IMGP4582 copia

Etxebarrietak ordaindutako San Ebaristoren irudia, Bermeoko Santa Maria eleizaren erretablo nagusian

Baina apaiz sekularraz gain, abertzale joerako gizasemea ere bazen, inolako zalantzarik gabe. Hala ere, apaiza izateak -eta beraz, herriko arima guztien artzaia bezala jokatu beharrak- bere abertzaletasun hori gehiegi nabarmendu gabe bizitzera eraman zuen. Jelkidetasun argia islatzen duten urratsak eman zituen, baina ez zen, beste apaiz batzuk izan ziren bezalaxe – begira, adibidez, Aitzol-en edota Polikarpo Larrañagaren kasuak- propagandista eta militante sutsua.

Alderdi Jeltzalearen aldeko ekimen isila baina tinkoa egin zuen. 1912an, esate baterako, Euzkadi egunkaria martxan jarri behar zuen sozietatearen 10 obligazio erosi zituen. Ez da gutxi. Garai haietako 500 pezeta ordaindu zuen obligazio horietaz jabetzeko; Bermeon beste inork eman zuena baino askoz gehiago. Bere atzetik, Joakin Arenaza eta Frantzisko Basterretxea zeuden, 300 eta 200 pezetakin -hots,  6 obligazio eta lau obligaziorekin- hurrenez hurren.

Euzkadi egunkariaren obligazioak erosteko eman zuen sinadura

Euzkadi egunkariaren obligazioak erosteko eman zuen sinadura

Horrez ganera, beregana jotzen zuten batzokiko kideek alderdiari lotzen zitzaion ospakizunen bat antolatu nahi zutenean, eleizkizunetaz arduratu zedin. Bermeoko EAJren kapilau modukoa zen, eta bere gain hartzen zituen alderdiaren eleiz-ospakizun guztiak. 1932ko maiatzaren 8an, esate baterako, Euzko Langilleen Alkartasuna sindikatuaren egoitza inauguratu zenean, Etxebarrietak eman zuen meza –Santa Eufemian hain zuen- eta bedeinkatu zituen egoitzaren lokalak eta ikurrina.

Handik bi urtera, 1934ko ekainaren 17an hain zuzen, berak eman zuen baita ere batzoki berriaren inaugurazioa dela eta alderdikideek antolatu zuten meza nagusia. Eta nola ez, bere eskutik bedeinkatu ziren batzokiaren gelak, bulegoak eta ikurriñak.

Hain zen estua alderdiarekiko zeukan lotura, goiko argazkian ikus daitekeenez, EAJk, 1936 urtean, Batikanora bidali zuen delegazioko kidea izan zen, Agirre, Iruxo, Landaburu, Ziaurritz, Egibar eta Basterretxearekin.

Bermeoko Santa Maria parrokia. Argazkiaren ezkerraldean ikusten den etxearen 3. solairuan bizi izan zen Etxebarrieta. Goiko plazari eta eleizeari begira. (Indalecio Ojangurenen argazkia)

1937ko apirilaren 30ean, indar frankistak herrian noiz sartu zeudela, etxetik irten, portura jaitsi, itsasuntzi batera igo eta Bermeotik alde egin omen zuen, itsasoz. Geroztik, frankistak Bilbora sartu zirenean, Beljikara alde egin zuen.  Bertan zegoelakoan agertzen da, hain zuzen ere, beste euskal apez zenbait bezala, Antoniutti-k Aita Santuari 1937ko bigarren erdian bidali zion munduan zehar zebiltzan euskal apezen zerrendan.

Beljikatik, ordea, Kubarako bidea hartu zuen. Bere ahaideen artean merkataritza-lanetan jardundako kide bat baino gehiago zegoenez -komertzio gizona zuen aita eta aitabitxi-amabitxiak ere, ikusi dugunez, Manilan bizi ziren Ebaristo bateatu zutenean- ez da harritzekoa Kuban etxea, negozioa, sozioa edota lagunen bat izatea. Bazuen nora jo.

Hainbat urte egin zuen bertan, beti jaioterrira begira eta bertara itzultzeko itxaropena jagoten. Baina ametsak amets, Kuban hil zen Bermeora bueltatzeko guraria asea emateko aukerarik gabe.


Tagged: Bermeo, EAJ-PNV

Bermeoko abertzale historikoak (10): Frantzisko Basterretxea Zaldibar, “Tostarteko”

$
0
0

Basterretxea-Zaldibartarren sendia

Alderdi Jeltzalearen eskutik goi-goi mailako erantzukizun eta kargu politikoetara helduko zen Frantzisko Basterretxea Zadibar, Bermeon sortu zen 1887ko uztailaren 18an. Handik lau egunetara bateatu zuten -Madalen egunean, alegia- Santa Eufemiako eleizean, Francisco Vicente izenarekin.

Gurasoak, Jose Leoncio Basterretxea Etxebarria bermeotarra eta Tomasa Zaldibar Díaz de Mendibil otxandiotarra, Otxandioko Santa Marina eleizean ezkondu ziren 1881ko urriaren 15ean.

Frantzisko Basterretxea Zaldibar jeltzale bermeotarra.

Frantzisko Basterretxea Zaldibar jeltzale bermeotarra.

Bost neba-arrebatik bigarrena izan zen Frantzisko. Zaharrena, Domingo Jesus, Markinan jaio zen, 1882ko abuztuaren 6an. Gainontzeko guztiak, ordea, bermeoko seme-alabak izan ziren: Restituto (1890) Aurea (1892) eta denen artetik gazteena zen Florentzio (1894). Azken honek ere, ikusiko dugunez, jardun politiko nabarmena izango zuen EAJren baitan: Bermeoko zinegotzia -eta alkatea- izan zen II Errepublikako urte nahastuak bezain iztilutsuetan.

Domingo eta Restituto ez ziren adin-nagusitasunera heldu. Azken hau, Bermeon hil zen 1890ko uztailaren 12an.

Frantziskoren eraginez abertzaletasun jeltzalea familiaren barruan nahiko goiz erne zen arren, Karlista sutsua izan zuten aita. XIX mendearen bukaeran, Bermeoko Círculo Carlista-ko presidentea zen Jose Leoncio eta barne eztabaida borobila sortu zuen bere kideekin, karguan irauteko epea agortuta zuen arren, karlisten burua izaten jarraitu nahi zuelako. Abertzaletasunaren hasera-haserako denbora haietan maiz-sarri gertatzen zen karlista izandakoak jeltzale izateko urratsa ematearena. Sabin Aranaren lehen orduko jarraitzaileen artean, pila bat zeuden -Bermeon eta Bermeotik kanpo- JELaren doktrina besarkatu aurretik, karlista izandakoak.

Baina Jose Leoncio Basterretxeak ez zuen horrelako urratsik eman. Ez zuen inoiz karlismoa bazterrean utzi eta jeltzalea izatera igaro. Aitzitik, tradizionalismoari eutsiz eta abertzaletasunaren kontra jardun zen beti. 1899ko udal hauteskundeetan, esate baterako, herriko liberalekin bat egitea erabaki zuen bizkaitarren kontra indar gehiagorekin ekiteko. Bultzada horrek eraginda, karlista eta liberalek kandidatura partekatu bat osatu zuten urte hartan. Harrigarria bezain egia. Elkarren arerio politiko nabarmenak ziren karlistak eta liberalak. Denetan eta orduoro muturka ibiltzen diren horietakoak. Baina Bermeon, beste leku batzuetan bezalaxe, abertzaletasunaren kontra jarduteko erraz gainditzen zituzten haserre eta ezin ikusiak.

Kasu honetan, ordea, ba omen zegoen -abertzaletasunaren kontra jarduteari buruzkoez aparteko- arrazoi berezi bat karlista eta liberalak politikoki uztartzeko. Urte haietan Robustiano Elorrieta jauntxoa zen herriko liberalen burua. Jauntxo indartsua zen Elorrieta. Herrian eta herritarrengan eragin-indar handia zeukana. Jauntxo klasikoa. Boteretsua. Eta hain zuzen ere, hor ikusi nahi zuten garaiko jeltzaleek karlisten eta liberalen arteko akordioaren arrazoia: Elorrietak mesede pertsonala egin ahal zion Jose Leoncio Basterretxeari eta horren trukean, Basterretxeak, bere babes politikoa eskaintzen zion Elorrietari, agintean jarraitu dezan.

Tertzadun bat izenordeko kazetariak Euskaltzale aldizkarian esaten zuenaren arabera,

“Karlisten buru egiten dan Basterrechea sama samati oratuta dauko (Elorrietak) bere semeari Zoretxeko empleoren bat emongo deutsala esanda” (“Bermeotik lau berba”,1899ko maiatzaren 9an)

Handik astebete batzuetera (1899ko bagilaren 22an) berriro aipatzen zuen Tertzadun bat-ek Jose Leoncio Basterretxearen buruzagitza eta Elorrieta jautxoarekiko erakusten zuen laguntasuna, geroago eta zaharkituago zegoen Bermeoko karlisten elkartearen baitan:

“¿Badakizu zelanik prozesiñoetan joaten direan lau gizon lepoan santu bat dabela? Bada onelantxe bizi dira Bermeoko lau mutil zar Círculo Catolico-koak, Basterrechea lepoan dabela. Eztiñot ondo. Eurak olanik uste dabe; baia beste bat da lepoan darabilena ¿Nor dala ta nor dala? Amarratza-gaitik eztodala gaur ezer esango esan dot eta ixilik nago”.

Jose Leonciok bazeukan anai bat, Ponciano izenekoa, berarekin bat eginik eta bera bezala, karlismoaren baitan jardun eta Bermeoko Circulo Católico-ko buru egiten zuena. 1913 urtean, elkarte horretako presidentea zen oraindik. Urte horretan bertan, karlisten eta hauteskundeak begi-bistan zeudelarik jeltzaleen artean sortu ziren iztilu eta tentsioen erdian, sinadurarik gabeko orri bat kaleratu zuen norbaitek Bermeon, Circulo Católico-ko buruzagiak ziren Jose Leoncio eta Poncianoren kontra hamaikak eta bi esanez. EAJko UBBeko eta Euzko Gaztedi-ko presidenteek ohar bat argitaratu zuen euren erantzukizuna garbituz. Horrela zioen oharrak:

“Con motivo de la aparición hoja clandestina contra el Centro Católico, la colectividad nacionalista protesta indignada por la vil porquería ofensiva a la moral y al decoro del pueblo. Estimamos la honra de los hermanos Basterretxea y reprobamos se pretenda arrojar su buen nombre al arroyo, para difamarlo. La candidatura nacionalista no necesita medios repugnantes, innobles y de letrina para alcanzar triunfo”

Sendi honen baitan hasi zen Frantzisko. Sendi aberatsean -dirurik ez zitzaien falta- eta Karlismoaren eraginpean.

Batxilergoa amaitu ondoren, medikuntza ikasketak hasi zituen Frantziskok. Osagilea izan nahi zuen, bere aita bezala. Horretarako, Madrilera joan zen 1904 urtean eta Santiago Ramón y Cajal katedran matrikulatu zen. Baina gaixo batek eraginda, ikasketak bazterrean utzi eta etxera itzuli beharrean aurkitu zen. Baina denbora garrenean, ikasteari ekin zion berriro. Oraingoan, ordea, medikuntzaz ahaztu eta Zuzenbidea aukeratu zuen. Santiagon egin zituen Legeen lehenbiziko urteak eta Granadan amaitu zuen karrera. Andoni Astigarragak, hala ere (ikus “Abertzales en la Argentina”, 81. orr), Zaragozan lortu zuela abokadutzarako titulua esaten du.

1920ko ekainaren 25an Fernanda Arzadun Ibarraran-ekin ezkondu zen Bermeoko Santa Maria eleizean. Hamaika urteko aldea zeukaten senar-emazteek. Alde nabarmena, izan ere. Ezteiak ospatu zirenean, 32 urte zeuzkan Frantziskok eta Fernandak, berriz, 21.

Jakingarria da emazteari dagokionez, Frantziskoren bizilaguna, Bermeoko abertzale historikoen katalogo honetan aipatuta dagoen Jose Arzadun Zabalaren alaba izan zela; hots, Sabino Aranaren garaian Bermeoko udaleko idazkaria eta lehen zinegotzi jeltzaleen laguntzaile eraginkorra izan zen gizonaren alaba (ikus “Bermeoko abertzale historikoak (2): Jose Arzadun Zabala, “el jaunchu basoqui”).

Bernardino Garaizar erretore famatua izan zuten ezkontzako abade. Lekukoak, berriz, senarraren aita, emaztearen ama eta beste senditarteko batzuekin batera, Enrike eta Rafael Nardiz, Bermeoko monarkiazale eskumatar ezagunak.

Bikoteak, lau seme-alaba izan zuen. Hiru gizonezko -Nestor, Ibon eta Ander- eta andrazko bat: Libe.

Lehenbiziko urrats politikoak EAJren baitan

Aitaren eta osabaren karlismotasuna gora behera, gazte askoa zela agertu zuen Frantziskok abertzalearen sena eta alderdi jeltzalearen aldeko joera. 1907aren uztailean, oraindik ere hogei urte bete gabe zegoelarik, Sabin Aranaren omenez Sukarrietan antolatu zen ekitaldian parte hartzeko izena eman zuen Bermeoko beste hamaika jeltzalekin batera; denak, jakina, bera baino zaharragoak eta lehen orduko abertzaleak, hala nola, Benantzio Goitia, Jose Manuel Ispizua, Amali Uranga edota Tomas Arana. Denak, ikusten denez, Bermeoko abertzale historikoen zerrenda honetan aztertuta dauzkagunak. Izan ere, Bermeoko Eusko Gastedi edo Juventud Vasca elkartea sortzeko lanetan murgilduta zegoen Basterretxea garai hartan eta berak sinatutako idazkian, zera eskatzen zion Sukarrietako ekitaldiaren antolatzaileari:

“hallándose en esta villa próximo a constituirse una Juventud Vasco y que sin tener aprobado su reglamento quiere acudir al homenage al Gran Vasco Sabino Arana Goiri, deseamos nos envíe el diseño de la Bandera que corresponde a esta Juventud, para poder bordar para dicho día y saber el número que le corresponde”

Horiek izan ziren bere aurreneko urrats politikoak. Harrez gero, EAJko bazkidea eta militante eraginkorra izaten jarraituko zuen urte asko eta askotarako. 1911ko abenduan, Bermeoko UBBeko idazkari gisa sinatzen du, Jose Manuel Ispizua lehendakariari Bizkaiko hirurteko asanbladan aurkeztu ahal izateko ematen zaion egiaztagirian.

1911an, Jose Manuel Ispizua Bermeoko UBBeko lehendakaria zela, idazkari gisa jarri zuen sinadura

1911an, Jose Manuel Ispizua Bermeoko UBBeko lehendakaria zela, idazkari gisa sinatu zuen izkribu bat.

1912an, berriz, ekitaldi politiko garrantzitsu batean ikusten dugu. 1911ko udal hauteskundeetan, jauntxoen kontrako kandidatura gertatu zen irabazle; alegia, jeltzaleek, katoliko eta eskumako beste talde batzuekin batera osatutako kandidatura. Baina garai haietan, Errege Aginduz izendatzen ziren alkateak. Eta Gobernuak, jakina, bere ildo politikoko zinegotziak izendatu ohi zituen alkatetzarako. Bermeon ere horixe berori gertatu zen 1911ko hauteskundeetan. Jauntxoen kontrako kandidaturak irabazi zuen arren, galtzaileen kandidaturako Teodoro Vidaechea izendatu zuen Gobernuak alkaterako. Hori dela eta, protesta ekitaldiak antolatu ziren Bermeon. 1912ko urtarrilean, Gobernuaren erabakiaren kontra zeudenak mitin bat egin zuten talan eta Franzisko Basterretxeak hitz egin zuen bertan jeltzaleen izenean. Are gehiago, Basterretxeak, Gobernuko Presidenteari zuzenduriko idazki bat sinatu zuen, batzordeko besteekin batera, adierazteko “su profundo desagrado por no habérsele atendido su justa petición de concederle un Alcalde popular” eta alkate berria izendatu dezala eskatuz; alegia, “un Alcalde del seno de la mayoría del Ayuntamiento”.

Urte honetan bertan, Euzkadi egunkari berriaren obligazioak eskaintzen zaizkie EAJko bazkideei eta Basterretxeak 200 pezetatako baloreak erosten ditu. Herriko jeltzaleen artean bete-betean murgilduta zegoen dagoeneko.

Bermeoko udaleko zinegotzia

Lau urte beranduago, 1915ko udal haustekundeetan, EAJren zerrendetan aurkezten da Basterretxea eta Bermeoko zinegotzi aukeratzen dute herritarrak. Zehatzago esanez, “Villa” barrutian aurkeztu zen eta 268 bozka lortu zituen. Bere lehiakide zuzenak, Ramon Ojinaga nardiztarrak, 164 baino ez zituen eskuratu.

Sasoiko legeak agintzen zuen moduan, lau urte egiten ditu Basterretxeak udalean: 1915tik 1919ra bitartekoak. Azkenengoko biak, ganera, alkate abertzalearekin; Bermeok izan zuen lehenbiziko alkate abertzalearekin: Jose Manuel Ispizua Larraurirekin (ikus “Bermeoko abertzale historikoak (6): Jose Manuel Ispizua Larrauri, Bermeoko lehen alkate jeltzalea“). Legealdi horretan, hirugarren alkateorde izendatu zuten Basterretxea. Horrez ganera, Gobernazioko eta Irakaskuntzako batzordeetako presidentea izan zen eta hiru batzordeko kide: Ogasun, Musika eta Subsistencias batzordeetakoak hain zuzen. Ongintza edo Benenficenciako Juntan ere behin-betirako kide izendatu zuten. Baina Basterretxeak uko egin zion izendapenari, argi eta garbi esanez ez zituela gustoso behin-betirako izendapenak:

“Señor Basterrechea sincera su actitud negativa a asistir a la primera reunión que la Junta local de Beneficencia ha celebrado después que en sesión del primero de los cursantes fue elegido el mismo para vocal vitalicio de dicha Junta, para lo cual hace recordar que repugnándole la vitalicidad del cargo, manifestó, al ser designado, que si lo aceptaba, era únicamente para trabajar en el seno de la Junta por la temporalidad, provocando la correspondiente votación, votación que entiende no daría hoy el resultado que quiere; razón por la cual se ha abstenido y espera abstenerse de asistir a las asambleas de la Junta hasta ocasión más propicia”

Gobernazioko batzordeko presidentea izaki, berari suertatu zitzaion Robustiano Elorrieta osagilearen inkonpatibilitatea aldarrikatzea, zoro-etxeko medikuaz ganera, herriko mediku titularraren lanpostuan jardun ahal izateko.1885ko abenduaren 21eko legeak ezartzen zuen inkonpatibilitate hori. Hala ere, urteak joan eta urteak etorri, hain denbora-epe luzean, Elorrietak ez omen zuen oztoporik aurkitu bi lanpostuetan aritzeko eta biengatik ordainsaria jasotzeko.

Gogora dezagun Elorrieta herriko jauntxo liberala izan zela XIX mendearen bukaeratik XX mendearen hasierara bitarteko urteetan; eta garaiko jauntxoekin gertatu ohi zenez, bere kontrolpean zituela herriko erakunde eta elkarterik gehienak, hartutako botoen ordainean herritarrei era guztietako mesedeak egin ahal izateko. Osagilea zen Elorrieta eta ogibide horrek aukera ederra ematen zion herritarrekin harreman zuzena izateko. Elorrietari lanpostu bat kentzea ez zen gauza erraza. Baina Bermeoko udaletik jauntxokeriaren aztarna guztiak kentzeko behar zen ahalegina egiteko prest zegoen korporazio berria. Izan ere, Jauntxokeriaren kontrako borroka, Bermeoko EAJaren estrategia politikoaren ezaugarri nagusienetakoa izan baitzen XX mendearen lehenbiziko urteetan.

Zertan esanik ez dago, Basterretxean sinatutako txostena, oso txukuna, arteza ete errespetuz beterikoa zela Elorrietaren pertsonarekiko eta bere balio profesionalarekiko:

“hubiera sido grato a la Comisión el poder otorgar al señor Elorrieta una recompensa práctica a tan altos servicios a más de su voto y reconocimiento, que sin escatimeces (sic) deben serle tributados; pero no ha podido prescindir de su obligación. Con arreglo a la ley de 21 de Diciembre de 1885 hay incompatibilidad para disfrutar a la vez dos o más haberes pagados de fondos generales, provinciales o municipales, así activos como pasivos, y ala comisión se halla en la indeclinable precisión, bien a su pesar, si no ha de incurrir en estrecha y grave responsabilidad, de proponer se observe la referida disposición y se prescinda de otorgar recompensa alguna, aparte de la que ya lleva al gozar de los derechos y emolumentos correspondientes a su destino de Médico Director del Manicomio provincial, dependiente, mediata o inmediatamente de SS”.

Basterretxearen ekarpena baliotsua izan zen 1917tik 1919ra bitarteko korporazio hartan. Lege-gizona zen, Administrazioaren antolakuntzaren zutabeak ondo ezagutzen zituen eta Euskadiren nortasun historiko-politikoari buruzko azterketa akademikoen jarraitzaile sutsua zen. Ez zen zinegotzi ornamentala izan. Aitzitik, bazuen iritzia eta zeresana plenoetan mahai ganean jartzen ziren gairik gehienen inguruan.

1920an bere legezko epea agortu eta zinegotzia izateari utzi zion. Baina Alkate jeltzale utzi zuen udalean: berarekin zinegotzia izan zen Ricardo Urrutia Iruzkieta. Hala ere, ikusiko dugunez, II Errepublika etorri zenean, 1931an, EAJren zinegotzia izan zen berriz ere.

Eusko Ikaskuntza-ko kide eta euskal arrantzaleen aldeko langile porrokatua bezain konprometitua

Sasoi hauetarako, nabarmen erakusten zuen Basterretxeak, ikerketa, azterketa eta, oro har, ekimen akademikoen aldeko joera. Politika -eta, bereiziki politika abertzalea- erakargarria egiten bazaio, ez da txikiagoa barne-barnetik azaltzen zaion egonezin intelektuala. Interes horrek eraginda, Eusko Ikaskuntza sortzen denean, 1918an, berehala egiten da elkartearen kide. Euskal Herria ez zen beretzat nortasun propioa eta egitasmo politikoa behar zuen herria. Sakon-sakonetik aztertu eta ezagutzea merezi duen herria ere bazen. Haatik, Eusko Ikaskuntza-k antolatu zituen, kongresu, ikastaro eta mintegietan parte hartzearen aldeko jarrera ere goiz-goiztik agertzen zuen.

1918ko irailean Eusko Ikaskuntza-k Oñatiko bere lehen Euskal Kongresua antolatzen duenean, Bermeoko udalak Franzisko Basterretxea bialtzea erabakitzen du, legezko eta gizarte-gaien atalean inskribaturik, arlo horretak batzordeetan lan egin dezan. Nor hobeto bera baino horrelako ekitaldi batera bialtzeko? Kongresu hartan, gai asko jorratu zen Basterretxearentzat interesgarriak izango zirenak. Baina denen artetik, euskal arrantzaleei buruzkoa izango zen, zalantza barik, bere arreta piztu zuena. Izan ere Fermin Calbetonen ponentzia bat aurkeztu zen euskal arrantzaleen gizarte beharrei erantzuteko egitasmo bat planteatuz: “Proyecto de organización de los pescadores libres para fines sociales” zen bere izenburua.

Basterretxearen aspaldiko kezka zen arrantzaleen egoera sozialari buruzkoa. Bermeotarra izaki, zuzen-zuzenean ezagutu zuen 1912ko abuztuko galernaren aztarna latza -116 arrantzale hil ziren ondamendi hartan- eta argi ikusten zuen handia zela herri erakundeek itsas-gizonen bizimodua hobetzeko egin zezaketen lana eta arrantzaleek gizarte-babes sistema berezia behar zutela eguneroko ezbeharrak ekiditzeko. Aipatutako ponentzian, besteak beste, “Instituto federativo de los pescadores libres del litoral vascongado” izeneko erakunde bat sortzea proposatzen zen, Bikaiko eta Gipuzkoako Aldundiei babesarekin eta euskal kostaldeko arrantzaleen kofradien ekarpenarekin. Ideia ontzat hartu zuen Basterretxeak. Baina abian jarri aurretik, kofradiekin eta udalekin hitzartu behar zela uste zuen. Haatik, Kongresutik Bermeora itzuli zenean, zera agertu zion udalbatzarrari Oñatin gertatutakoaren berri ematerakoan:

“El señor Basterrechea dio cuenta minuciosa del uso que ha hecho de la representación municipal que se le confirió para el Congreso de Oñate, en la sección primera de ciencias jurídico sociales y a propuesta del mismo se acordó: 1º.- que llegado el caso de recoger por las Diputaciones de Gipuzkoa y Bizkaya el informe de la Ponencia en el tema “Organización social de los pescadores”, se consulte por aquellas el parecer de los Ayuntamientos y Cofradías de mareantes de la costa, antes de adoptar resolución sobre el mismo y 2º.- Que se pida, como ase del proyecto formulado en dicho informe, el establecimiento de cooperativas de producción explotadoras de la pesca, dentro de las actuales cofradías y la federación de todas ellas en forma de cartelle”.

Eusko Ikaskuntza-ri zion begirunea aitortuz, udalak, Basterretxeari berari eman zion Oñatiko Kongresuan parte hartzeagatik eskuratu zuen kongresista-sigilua:

“Y como incontinenti pusiera el señor Basterrechea a disposición del Ile. Ayuntamiento la insignia de congresista, a propuesta de la Presidencia y por unanimidad se acordó que lo conservara el mismo en propiedad, como recuerdo de agradecimiento de la corporación por lo satisfactoriamente que había desempeñado el cometido”

Arrantzaleen bizimodua hobetze bidean erakutsi zuen griñaren isla, Bermeoko udala arazo horri eusteko antolatu ziren ekitaldietan inplikatzeko ahalegin aparta egin zuen. 1918an bertan, Oñatik Kongresutik bueltan zegoela -irailaren 1ean hain zuzen ere- beste mozio bat aurkeztu zuen plenoan, gai horren inguruan:

“No puede ser indiferente VS a los trabajos del Congreso Nacional de Pesca Marítima convocado para el mes de octubre próximo en Madrid, como labor previa a una legislación que proteja y desenvuelva la pesca y las industrias de ella derivadas. Permanecer remiso el Ayuntamiento de Bermeo ante tal acontecimiento, cuando aquí tiene aquella industria tal importancia y popularidad que el año 1917 ha producido en venta 2.644.902 pesetas, aparte de la cuantía manufacturera, supondría que no nos alcanzan los problemas que en las diferentes secciones de aquel Congreso se han propuesto para estudio y resolución del mismo. Antes por el contrario, conoce muy bien VS el especial relieve que algunos problemas planteados en el (Congreso) Cuestionario temático tienen aquí, como también la conveniencia y oportunidad de una resolución acertada de todos ellos a lo que es posible y asequible al Poder Público. Vs por otra parte, debe recoger como le corresponde, la representación de las clases pescadoras de la localidad, necesidades de su tutela, e invitar a los industriales a que manifiesten su pensamiento en la cuestión, por si desean rehaga eco de sus intereses y aspiraciones, así como representarlas solidaria y armónicamente, por todo ello, el concejal que suscribe tiene el honor de proponer a la deliberación y acuerdo de VS las siguientes proposiciones:

1º.- El Ayuntamiento de Bermeo se inscribirá como congresista ante el Congreso nacional de Pesca Marítima que se celebrará en Madrid el próximo Octubre, abonando, al punto, la cantidad de diez pesetas.

2º.- El propio Ayuntamiento se dirigirá a las Cofradías locales y a los industriales del ramo para que manifiesten su pensamiento ante los problemas que integran el Cuestionario de temas, invitándoles a nombrar un representante o a delegar en este Ayuntamiento su representación

Vs, sin embargo, acordará lo que estime más conveniente a los intereses públicos bermeanos y a los particulares de la localidad”.

Udalbatzarrak onetsi ez ezik, goraipatu egin zuen Basterretxearen ekimena eta bere proposamena aintzakotzat hartzea erabaki zuen urgentziazko mozio gisa. Kongresuan izena ematea erabaki zuen eta Basterretxean proposatzen zuen moduan, herriko kofradiekin eta arloko profesionalekin hitz egitea, euren kezkak, ikuspuntuak eta proposamenak Madrilgo Kongresura bideratzeko.

Bere jardun politikoan aparteko garrantzia izan zuen beti euskal arrantzaleen gizarte-arazoarekiko ekimena.

Urte batzuk geroago Eusko Ikaskuntza-k Donostian antolatu zuen Asamblea de Pesca Marítima Vasca izenburuko ekitaldiko bultzatzaile garrantzitsuenetakoa izan zen. 1925ko irailean ospatu zen ekitaldia. Eta Basterretxeak, Eusko Ikaskuntza-ko itsasoko arazoei buruzko atalaren aspaldiko kidea izanik, parte hartze zuzena izan zuen antolakuntzan: Asanbleako idazkari teknikoaren lanak egin zituen. Horrez ganera, bi ponentzia aurkeztu zuen. Arlo tekniko eta industrialean kokatu zen lehena –“El problema del arrastre. Soluciones armónicas posibles”- eta bigarrena, jakina, arlo sozialean: “Función de las Cofradías y su evolución necesaria”.

Eusko Ikaskuntzak Asamblea de Pesca Marítima Vasca-n aurkeztutako lanekin prestatu zuen argitalpena.

Eusko Ikaskuntzak Asamblea de Pesca Marítima Vasca-n aurkeztutako lanekin prestatu zuen argitalpena.

Ildo beretik jarraituta, II Errepublikaren garaian, tostartekoen bazkuna edo sindikatua sortzeko lanean ibili zirenekin batera jokatu zuen arrantzaleen egoera soziala hobetzeko ahaleginean; besteak beste euskal apez sindikalista ezaguna zen Polikarpo Larrañagarekin elkarlanean jokatu zuen. Izan ere, 1932ko irailaren 11an, Ondarroan sortu zen Euzko Tostartekoen Bazkuna- ren fundazioan parte hartu zuen, Larrañagarekin batera, eta handik gutxira, bazkunaren aholkularitza juridikoaren ardura hartzen du. Hori dela eta, EAJko bere lagun eta kideek, “Tostarteko” ezizenez ezagutzen zuten.

Comunión Nacionalista Vasca-ko bazkidea

1921an, Comunion-zaleen eta aberrianoen arteko zatiketa gertatzen denean, lehenbizikoekin gelditzen da Franzisko, Bermeon gehientsuenak bezala. Aberrianoak ere izan ziren Bermeon, jakina. Ikusi dugunez, Tomas Arketa (Tomas Galdu) izan zen euren lehen buruzagia eta bazkiderik nabarmenetakoa (ikus “Bermeoko abertzale historikoak (5): Tomas Arketa Etxebarria, Tomas “Galdu”“). Baina Bermeoko abertzalerik gehienak komunionistak izan ziren. Gero, Primo de Rivera-ren diktaduraren ilunpean, batzuk eta besteak eskutuan jokatu behar izan zuten, euren jardun guztia mendigoixaletzara edota ekintza kulturaletara bideratuz.

Hainbat urtetan alde banatatik ibili eta gero Comunion-ek eta Aberri-k bat egin zutenean, paper garrantzitsua eman zioten Comunion-zaleek Basterretxeari. 1930ko apirilean, batzuk eta besteak negoziaketari ekiteko ordezkariak aukeratu zituzten. Aberrianoen izenean, Baltasar Amezaga, Zeferino Jemein eta Manu Egileor jardun ziren. komunionisten ordezkaritza, berriz, Seber Altubek, Antonio Araluzek eta Frantzisko Basterretxeak hartu zuten. 1930ko azaroarn 16ko Bergarako Asanblean, Franzisko bera izan zen Comunión-zaleen ordezkari gisa, bateratze lanak burutzen.

Aipatzeko modukoa datua da, nolanahi ere, luzaroan elkarrekin politika lanetan ibilitako Jose Manuel Ispizua eta Bastarretxea, elkarrengandik banatu zirela une hartan. 1911an, Bermeoko UBBeko presidentea zen Ispizua, eta Basterretxea, berriz, idazkaria. Urte batzuk geroago -1915tik 1919era bitarteko urteetan, zehatzago esateko- elkarrekin egon ziren udalean: Ispizua alkate eta Basterretxea hirugarren alkateorde. 1930an, alabaina, Basterretxeak EAJ bateratuan jarraitu zuen, eta Ispizua, ordea, EAE-ANV sortu zutenen artean kokatu zen. Eta 1931ko apirilaren 12ko udal hausteskundeetan, zerrenda ezberdinetan aurkeztu ziren.

1930ean, Primo de Riveraren diktadurak porrot egin eta sistema politikoak zabaltze aldera egiten duenean, Basterretxeak berak zuzentzen eta bultzatzen ditu Bermeoko UBBa berrantolatzeko urrats eta tramite guztiak. Berak sinatzen du, esate baterako,  1930ko urriaren 21eko idazkia, Bermeoko udalari baimena eskatuz alderdiaren berrantolaketa ahalbideratuko duen batzarra egiteko: “una reunión de nacionalistas bermeanos”, en el local “del antiguo Batzoki Bermeotarra, hoy café Iturri, en el Paseo de Don Diego López de Haro nº 11, piso 1º”. Batzarraren gai zerrendak argi asko erakusten ematen du, dei-egilearen xedea, Primo de Rivera-en diktadurapean zehar eten eginda, eskutuan eta estalita egon den Alderdiari egitura berritua ematea dela. Hona hemen gai zerrenda horretako puntuak:

1º.- Nombramiento de la Junta Municipal de la Comunión Nacionalista vasca

2º.- Designar el Delegado y Suplente para la Asamblea Regional bizkaina

3º.- Tratar sobre lo conveniente para gestionar la reapertura del Batzoki Bermeotarra.

Lege-gizona zen Basterretxea eta herrian beste askok baino hobeto zekien zer egin behar zen Alderdia herriz herri eraikitzen joateko. Berak prestatu zituen UBBeko estatutu berriak eta berak kudeatu zuen baita ere, Bizkai Buru Batzarrarekin batera, Alderdiaren Bermeoko organizazioaren legalizazio berria. Are gehiago, 1931ko apirilaren lehenean, “Centro Vasco-Euzko Batzojika” elkartea eratu zenean, Bermeoko bazkideek, Frantzisko bera aukeratuko zuten lehendakari. Hilaren bosteko Euzkadi egunkarian artez-artez jasotzen zuen Urkidi kazetari jeltzaleak urte asko eta askotan debekatuta eta itxita egon zen batzokia berriro zabaldu zen egunaren kronika:

“Irigiko da azkenian zortzi urte andian debekatuta ekiñ deuskun toki maitian, berbizkunde egin ospatsuan; garaia da!

Goixian bederatzietan, Batzoki aurretik ezpata-jantzariak lagun diras ala jaupa nagusia entzuten bat-batera juango diraz emeko abertzaliak komentura da bide batez ezker-ugariak emoten Urtzi´ri aske itxi deuskulako geure gauzatik kutunenai.

Atzo egubaztenez batar nagosian geratu da, danan atsegiñez emetik aurrerako Euzko Batzokirako:

Zuzendari Batza:

Lendakari, Basterretxea´tar Pantzeska

Orde-lendakari, Uriarte´tar Julen

Artezkari, Zugatxaga´tar BIngen

Diru-zain, Monasterio´tar Markeliñ

Batzarreak: Arketa´tar Toma, Albaina´tar Gontzal, Zarandona´tar Kepa eta Atxurra´tar Andoni”

Garai berri honetan, bazirudien Bermeoko EAJko burua eta arima zela Basterretxea, ekitaldi eta arlo guzti-guztietan ikusten baitugu, idazkiak prestatzen, gestioak egiten, Alderdia martxan jartzeko urratsak ematen eta elkarte berriaren lehendakaritza hartzen.  Baina hori guztia gutxi balitz, handik egun gutxitara ospatu ziren udal hauteskundeetara ere aurkeztu egin zuten Bermeoko jeltzaleek. Dena dela, mundu guztia ez zetorren bat, antza denez, Bermeoko EAJren baitan, Basterretxea udal hausteskundeetara aurkezteko erabakiarekin. Urnak zabaldu baino egun batzuk lehenago, 1931ko apirilaren 7an, bazkide anonimo batek -”un abertzale de los de siempre” bezala sinatzen du- gutun bat bidali zion Bizkai Buru Batzarreko presidenteari erabaki horren desegokitasuna agertuz. Horrela esaten zion bere eskutitzean:

“En los pueblos más importantes del distrito de Gernica y por lo tanto los que deciden la elección  se está siguiendo el criterio de presentar candidatos para concejales a todas las personalidades más destacadas del nacionalismo local. Este afán por presentar candidatos del altura para la próxima lucha tiene un grave inconveniente y es a mi juicio el que en la contienda de provinciales no podremos enfrentar a la Liga hijos del pueblo que es lo que ella va a hacer en Gernica, Bermeo y Munguia.

En Bermeo presenta la Liga a un sobrino de Nardiz en Guernica a un conspicuo de Gandarias y en Mungia también a un munguiés.

¡Y aquí nosotros presentado concejales a Basterrechea, los guerniqueses a Altube y en Mungia el mismo orden.

Me he permitido poner el caso en conocimiento de ese digno Buru Batzar por si cree oportuno tomar alguna disposición ya que todavía es tiempo de evitarlo”

Salatzaile anonimoaren kezka eta beldurrak gora-behera, Frantzisko eta bere anaia Florentzio EAJaren zerrendetan joan ziren eta emaitza ezin hobea lortu zuten hauteskunde haietan. Frantzisko, “Villa” barrutian aurkeztu zen eta esparru horretan beste inork baino boto gehiago lortu zuen: 268. Bere anaia Florentzio, berriz, “San Frantzisko” barrutiko hautagaia izan zen eta hau ere irabazle gertatu zen, berak bildu baitzuen botorik gehien: 340.

Hauteskundearen emaitzak, indartu egin zuen -indartzea posible bazen, jakina- Basterretxearen eta Basterretxeatarren posizioa Bermeoko EAJaren baitan. Bere emaztea, Fernanda Arzadun, Bermeoko Emakume Abertzale Batza-ko lehendakari izendatu zuten 1932an. Eta seme bi seme nagusiak ere -Nestorek eta Ibonek- leku propioa irabaziko zuten herriko jeltzaleen izpilu leiala izango zen Jose Maria Uzelai-ren muralean.

Behin baino gehiagotan esan dugu Jose Maria Uzelai-k Bermeoko batzokirako marraztu zuen mural mardulean, herriko komunitate jeltzalearen irudirik ezagunenak eta nabarmenetakoak jaso zituela margolariak, bere lanari ahalik eta errealismo kutsurik handiena eman nahian (Ikus “El franquismo y los nombres en euskera o de signo nacionalista vasco de los barcos de Bermeo“). Hori horrela izanik, koadro hartan ezin zitekeen falta Basterretxearen sendiaren erakusleren bat edo beste. Izan ere, ikusi dugun moduan, Basterretxea, II errepublikako urte haietan, buruzagi garrantzitsua baitzen Bermeoko EAJaren baitan.

Bada, horrela da. Bere bi seme nagusiak agertzen dira koadroan, Nestor eta Ibon.

Nestor Basterretxea, Frantziskoren semea, Uzelai-ren koadroan

Nestor Basterretxea, Frantziskoren seme nagusia, Jose Mari Uzelai-k Bermeoko batzokirako marraztu zuen muralean

Batzoki berriaren eraikuntzan ere, ekarpen handia egin zuten Basterretxeatarrak. Eraikuntza finantzatu zuten obligazioak erosi zituzten herritarren zerrendan, lehentasunezko lekuan agertzen dira hiru neba-arrebak -Aurea, Frantzisko eta Florentzio- beste inork baino gehiago erosi zituztela nabarmenaraziz. Aureak 285 obligazio erosi zituen eta beste biak 283na. Obligazio bakoitzak, 50 pezetako balioa zeukan. UBBeko presidentea zen Jose Bajenetak bakarrik erosi zituen eurek baino gehiago: 300.

Florentzio, horrez ganera, eraikuntzaz arduratu zen sozietatearen -Sociedad Anónima Construcciones y Explotaciones Urbanas Vascas delakoaren- presidentea. Haatik, batzokia inauguratu zen egunean, biak -Frantzisko eta Florentzio- jesarri ziren antolatzaileek prestatu zuten mahai printzipalean.

Baina inaugurazioaren ostean ere arazoak izan ziren batzokia eraikitzeak sortutako zorren ordainketarekin. Jaulkitako obligazioen interesak ez omen ziren behar bezela oraindu. Eta orduan ere, Basterretxea, beti bezala, jo eta ke ibili zen lanean, Alderdiarekin batera soluziobideak bilatzeko ahaleginean. Horrela erakusten du behintzat 1934ko urriaren 25an Bizkai Buru Batzarreko Karlos Billelabeitiari bidali zion gutunak. Alderdia batzokiaren obligazioak erosteko prest bazegoen, Basterretxeak bere interesei uko egingo zien, alderdiak bereganatu ditzakeen obligazioen mesedetan:

“Como se va a tratar el próximo domingo ante el EBB, del pago de la deuda que tiene el fondo Etxebarrieta con la sociedad propietario del edificio del batzoki de Bermeo, me tomo la libertad de dirigirme a usted para que se sirva considerar con la mejor disposición, la solución que presenté en carta que dirigí al amigo Izaurieta, en nombre de los patriotas bermeotarras, en la seguridad de que, dentro de la Justicia, el patriotismo y la conveniencia del Partido, pueden ustedes hacer un grandísimo favor a la obra del Batzoki y del nacionalismo bermeotarras. Por mi parte, le digo que yo pospondría a favor del interés de las Obligaciones que tomaría el Partido, los que a mí me corresponden [...] Con todo ello quiero subrayarle el gran interés que tengo en el asunto y su mejor solución”

Geroztik, Franco hil eta batzokia EAJren eskuetara bueltatzeko gestioak egin zirenean, Florentzio Basterretxearen lekukoa behar izan zen alderdiak eraikuntzaren ganean zituen eskubideak nabarmenarazteko. 1977ko azaroaren 18ko idazki baten bidez, Florentziok zera jakinarazten zion Bermeoko UBBari, batzokiari buruz: “fue cedido a perpetuidad y en uso exclusivo al Partido Nacionalista Vasco”. Halaber, konpontze eta atontze lanak egiteko baimena ematen zion alderdiari. Sasoi horretarako, Frantzisko hilda zegoen jadanik.

Bermeoko UBBak batzoki berriaren irudiarekin idazki ofizialetan erabiltzeko prestatu zuen menbretea

Bermeoko UBBak batzoki berriaren irudiarekin idazki ofizialetan erabiltzeko prestatu zuen menbretea

II Errepublikako Gorteetan diputatua

Bermeoko EAJaren gora-beheran buru-belarri murgilduta zegoen Basterretxea. Baina herriko mugez haratako ere bazuen konpromiso eta jardun politikorik. Ikusi dugu ikusi Comunión eta Aberri-ren arteko bateratze prozesuan jokatu zuen paper garrantzitsua. Hori ez zen Bermeoko kontua, Euskadi guztiari zegokion ekimen politikoa baino. Eta Basterretxeak eraginkortasunez bete zuen bere papera. Harrez gero, ez zen Bermeoko balorea politikoa soilik izango. Euskadi osoarentzat ekarpen garrantzitsua egin zezakeen gizontzat hartu zuen EAJak. Haatik, 1931ko hauteskunde orokorrak ospatu zirenean, beragan pentsatu zuen batek baino gehiagok. Zirt eta zart. Basterretxearen kandidaturak ez zuen areriorik izan eta berehala txertatu zuten hautagaien zerrendetan.

Hauteskunde haietan, Lizarrako Estatutoaren aldeko zerrendan parte hartu zuen EAJak, hegoaldeko lau euskal lurraldeetan, tradizionalistekin eta katoliko independienteekin batera. Basterretxea, Bizkaiko zerrendan sartu zen, jakina. Zehatzago esateko, Bizkaiko lurraldeari buruzko zerrendan; hiriburuak, Bilbok, zerrenda propioa baitzeukan. Lurraldean, Estatutoaren aldeko zerrendak irabazi zuen; Basterretxearen zerrendak, alegia. Eta hiru diputatu izan ziren aukeratuak: Marzelino Orexa tradizionalista, Manu Robles-Arangiz jeltzalea eta Frantzisko Basterretxea jeltzale bermeotarra.

II Errepublikako Gorteetan Bizkaia-lurraldean aukeratuak izan ziren diputatuekin  osatu zuen orla. Erdian dagoena da Basterretxea

II Errepublikako Gorteetan Bizkaia-lurraldean aukeratuak izan ziren diputatuekin osatu zuen orla. Erdian dagoena da Basterretxea

Poz handia hartu zuen Basterretxeak bere burua diputatu ikusi zuenean, herriaren ordezkaria izateak, bere aspaldiko kezka nagusia zen euskal autogobernuaren alde modu eraginkorrean lan egiteko aukera paregabea eskaintzen ziolako. Oraindik aukeratu berria zela, uztailaren lauan, idazki bat bidali zion Bermeoko udalari -gogoratu behar da Bermeoko zinegotzia ere bazela, apirilaren 12ko hauteskundeetan aukeratua- Estatutuaren etorkizuna udalen eskuetan zegoela gogoratuz eta bere diputatu jardunean euren aginduetara jokatuko zuela adieraziz:

“…mandatario indigno de Bizkaya ante las Cortes Constituyentes de España, a cuyo conocimiento vamos a elevar la voluntad actual del Pueblo Vasco, concretada en el Estatuto de Estella, para servir así a los altos intereses de Euzkadi, nuestra Patria, y a su Libertad bajo Dios.

Este modesto diputado, como sus dignos compañeros, valiosos diputados, ha hecho ofrecimiento de cuanto es y puede en el altar sacrosanto de la Patria y confía más que en su pobre esfuerzo, en la asistencia de los Ayuntamientos vascos y de todo el pueblo patriota, en cuya unión, firmeza y resolución está, ciertamente, la garantía del triunfo de sus imprescriptibles derechos”.

Baina EAJko diputatuek, Gorte haietan, Euskadiren interesak defendatzeko bakar-bakarrik parte hartzeko agindua hartu zuten alderdiaren agintariengandik. Luis Aranak, EBBko presidenteak 1932an idatzita utzi zuenez, “era principio general del PNV que nuestros diputados en Cortes hispanas, con el solo mandato del Estatuto, no debían intervenir en nada que solamente afectara a la familia hispana, aunque sí en lo que alguna relación tuviera con nuestra patria Euzkadi”. Haatik, oso interbentzio gutxi izan zituzten diputatu jeltzaleek. Euskadiren nortasunaren defentsak eskatzen zituenak soilik: euskal autogobernua erreibindikatzeko eta sinesmen katolikoa defendatzeko. Ezer gutxi gehiago.

Basterretxeak, ordea, beste inork baino gutxiago. 1931tik 1933ra bitarteko legealdian, interbentzio bat besterik ez zuen izan Madrilgo legebiltzarrean. Bat eta bakarra. Hori dela eta, sasoiko bermeotarrek ezizen borobila jarri zioten: “mutis” edo “diputau mutue”. Basterretxea zuzenean ezagutu zutenek esaten dute, berez, gizon ixila zela; berba gutxikoa. Eta ez zela bat ere tribunazalea. Andoni Astigarragak, bi hitzetan jasotzen du bere profil hau: “Introvertido, era un hombre de pocas palabras. Le desagradó la tribuna”. Argazkiek ere, beste alde batetik, argi asko erakusten ematen dute bere diskreziozaletasun hori. Izan ere, oso arraroa da, talde-argazkietan, behinik behin, irudiaren erdian agertzea. Aitzitik, bigarren mailan edota ertza batean agertzen da gehienetan.

Ibon Basterretxea, Frantziskoren bigarren semea, Jose Mari Uzelai-k Bermeoko batzokirako marraztu zuen muralean

Ibon Basterretxea, Frantziskoren bigarren semea, Jose Mari Uzelai-k Bermeoko batzokirako marraztu zuen muralean

Hori bai, Gorte haietan izan zuen intebentzio bakarra, Bermeori buruzkoa izan zen. Bermeoko portuan nasa edo molle berria –gaur egunean “rompeolas” gisa ezagutzen dena- eraikitzeko gobernuari kontratatzeko baimena emateari buruzkoa hain zuzen ere.

1932ko azaroaren 9ko sesioan izan zen hori:

“Señores Diputados, habiendo escuchado la lectura del dictamen de la Comisión de obras públicas autorizando al señor Ministro del Ramo para que contrate por el sistema de subasta, sin necesidad de atenerse a los terminos de la ley de Administración y Contabilidad del Estado, las obras del proyecto complementario del reformado del puerto de Bermeo, que data del año 1929, no puedo menos de levantarme para dar las gracias más cumplidas, como Diputado que soy por Vizcaya y como hijo de Bermeo, en nombre de todo aquel pueblo, en primer lugar, al Gobierno, especialmente al Sr Ministro de obras públicas, y también a la comisión por las facilidades que han dado par que este proyecto venga a la Cámara y sea aprobado en la tarde de hoy y, por consiguiente, por las grandes ventajas que ello reportará al puerto y villa de Bermeo […] Y ahora, finalmente, me permitirán los señores Diputados unas breves palabras para justificar mi intervención en este asunto, palabras que he de pronunciar violentando mi natural modestia. Desde hace mucho tiempo me vengo dedicando al estudio de los problemas pesqueros y portuarios, no sólo referentes al puerto de Bermeo, sino, en general, a todo el país asco. Esta preocupación mía me valió ser nombrado vocal de la Comisión de Problemas marítimos en la Sociedad de Estudios Vascos. Perteneciendo a su Junta permanente, tomé parte, como secretario técnico, en la organización de la Asamblea memorable de Pesca marítima vasca celebrada en 1925 en San Sebastián. Allí desarrollé dos ponencias; una sobre el arduo problema de la pesca de arrastre y otra referente a la organización de nuestras tradicionales cofradías de pescadores. Y concretamente, en relación a este proyecto que nos ocupa, ya hace años hubimos de buscar la solución que ahora se trae entre las varias que se barajaban para resolver el problema portuario de Bermeo. Tomé parte en una Comisión de fuerzas vivas, representación del Ayuntamiento y de las cofradías de pescadores, que se personó en la Jefatura de Obras públicas de Bilbao, donde precisamente llegamos a convenir en la solución que hoy se propone. Últimamente he dado yo estado a este asunto poniéndolo, como vulgarmente se dice, sobre el tapete, a propósito de la visita que hizo el gobernador civil de Vizcaya al Ayuntamiento de Bermeo, insinuando al alcalde en funciones que en el saludo de bienvenida que había de dirigir al gobernador le hablase de este proyecto de continuación del contramuelle del puerto de Bermeo como obra de preferente realización.

Y nada más, sino reiterar al Sr. Ministro y anticipadamente a la Cámara el agradecimiento de la villa de Bermeo, porque, seguramente, ha de aprobar este proyecto”.

Esan beharrekoa da, ordea, Basterretxearen hitz hauek Indalecio Prietoren haserrea piztu zutela eta sekulako eztabaida sortarazi zutela parlamentuaren baitan sozialisten eta jeltzaleen artean. Aurreratu dezagun gertatutakoa hobeto azaltzeko, Herrilanetako ministroa Prieto bera zela une hartan; Bizkaiko barrutian aukeratua eta abertzaleen arerio sutsua zen Prieto ber-bera. Eta ministroari ez zitzaiola bat ere atsegingarria gertatu, sesio hartan Basterretxeak protagonismoa hartu nahi izatea, Prietori eta berarekin tratuan ibili ziren Bermeoko errepublikazale eta sozialistei itzala eginez. Ez zegoen horrelakorik onartzeko prest. Haatik, Basterretxeraren autua entzun eta gero, argi utzi nahi izan zuen Prietok, Bermeoko nasa berria egingo bazen ez zela jeltzaleek egin zuten lanagatik, Bermeoko errepublikazaleek berarekin izan zuten batzarragatik baino. Oso hizlari trebea eta indartsua zen Prieto. Beldurgarria. Eta horrela nabarmentzen da txanda eskatu eta berbetan hasten denean.

II Errepublikako legealdi konstituientean, "Minoría Vasco-navarra" osatu zuen diputatuak. Basterretxea, zutunik daudenen artean, irudiaren ezkerraldetik hasi eta laugarrena da.

II Errepublikako legealdi konstituziogilean, “Minoría Vasco-navarra” osatu zuen diputatuak. Basterretxea, zutunik daudenen artean, irudiaren ezkerraldetik hasi eta laugarrena da.

“…yo soy un hombre absolutamente leal y no creo que en este breve torneo de cortesía no pueda decir al señor Basterrechea que sin poner en tela de juicio todos los méritos que en materia marítima nos ha expuesto aquí, que no indica una gran práctica parlamentaria, cuando se está a favor de un proyecto, levantarse a hablar de él sin que nadie lo impugne, porque así se puede correr el peligro de que se origine una discusión cuando no la había […] Repito que no puedo poner en duda las aficiones del señor Basterrechea a los problemas marítimos, ni el cariño con que haya tratado, no sé en qué año, estos asuntos, pero me interesa declarar ante la Cámara que el Gobierno, para traer este proyecto de ley, no ha recibido más sugestiones que las de una comisión de elementos democráticos de la villa de Bermeo que sostienen allí una lucha feroz que les han planteado los elementos nacionalistas que dirige el señor Basterrechea, y solamente a impulsos de las izquierdas de Bermeo, porque otros no han llegado al Gobierno, ni ahora ni antes, es por lo que está sobre la mesa pendiente de aprobación ese proyecto, con la complacencia, desde luego, del Sr. Basterrechea”.

Prietoren ostetik, beste diputatu sozialista batek hartu zuen hitza: Vicente Fatrasek; hau ere Bizkaia-hiriburuan aukeratutakoa. Eta Prietoren ildotik jarraituta, Bermeoko errepublikazale eta ezkertiarren merituak goraipatzen hasi zen, nasa berrearen lanak has zitezen egin zuten aparteko lana nabarmenaraziz.

“…una insinuación del señor Ministro de Obras públicas me ha hecho levantarme a expresar a la Cámara y al Sr. Ministro el agradecimiento de las fuerzas democráticas de Bermeo que representamos aquí republicanos y socialistas. Esa comisión que vino a Madrid, integrada por republicanos y socialistas, vio coronada con el éxito sus gestiones al conseguir que se activase la resolución de este expediente. En nombre de los significados demócratas de aquel pueblo, que están en constante pugna con las derechas nacionalistas y clericales, tengo que dar las gracias al Sr. Ministro de Obras públicas”

Hitz horiekin bukatu zezakeen Fatrasek bere berbaldia. Baina ez; urrunago joan nahi zuen. Ez zen koforme gelditu jeltzaleek sesio hartan hartu nahi zuten protagonismoa orekatze hutsarekin. Ez. Horrez ganera, jeltzaleek eta errepublikazaleek Bermeon, elkarren kontra zebiltzaten burruka aipatu nahi zuen, abertzaleen jarrera salatuz. Eta, ikusiko dugunez, hor sortu zen liskarra:

“Yo celebro también, señores Diputados, que se alce aquí la voz de un nacionalista para dar las gracias a un Ministro de la República española, al Gobierno de España y a la Cámara. Generalmente allí no decís eso, y hay que poner las cosas en claro. Generalmente allí no decís esto y pagáis el favor del Gobierno español en otra forma. La Comisión de demócratas que vino a Madrid a hacer gestiones cerca del Sr. Ministro de Obras públicas respecto de este asunto, llegó a Bermeo y en el Centro Republicano dio cuenta de sus trabajos; y cuando salieron de este Centro a la plaza tres individuos republicanos, en pago de la brillante gestión que habían realizado en Madrid, fueron molidos a palos por los nacionalistas (El señor Basterrechea: ¡Mentira!), y uno de ellos fue acribillado a cuchilladas y pisoteado en el suelo”

Presidenteak, agirika egin zion Basterretxeari Fatras-i berba egiteko oztopo egitearren.

“Señor Basterrchea, ¿es su señoría, que ha iniciado este debate tan tranquilamente quien le interrumpe ahora con esas exclamaciones?”

Azkenean, Jose Antonio Agirrek hitz egin zuen. Eta bere interbentzioarekin bukatu zen debatea. Baina Agirrek ere ez zuen aukera hura Bermeoko egoera politikoari buruzko aipamenik egin barik utzi. Besteak bazterrean utzi eta aipamen horiek ekarriko ditugu oraingo honetara:

“En primer lugar, aquí se ha hablado de las fuerzas democráticas de Bermeo, de las fuerzas de izquierda de Bermeo, y yo digo que para las izquierdas legítimas, para las izquierdas de siempre, como el señor Prieto y el señor Fatrás, son todos nuestros respetos; pero para las izquierdas desde el día 12 de abril, para ésas no hay respeto de ninguna clase, porque nosotros, los nacionalistas vascos, no podemos consentir la farsa (El Sr. Basterrechea: Ahí está Santiago Díaz) Santiago Díaz y cincuenta mil más; pero no vamos a personalizar”

Estatutoaren aldeko langile eta borrokatzaile sutsua

1943 urtean, frankismoak atzerriratuta Argentinan bizi zenean, EAJak II Errepublikako Estatutoaren onespen-prozesuan jokatu zuen paperari buruzko lantxo bat argitaratu zuen Nación Vasca aldizkarian. Izenburu gardeneko lantxoa, izan ere: “El Partido Nacionalista y el Estatuto Vasco”. Artikulo honetan, argi asko adierazten zuen EAJaren helburua, Estatutoaren aldeko jarrera hartu zuenean, Euskadiren naziotasuna aitortzea zela, herri gisa dagozkion eskubide eta askatasunak egitarituz, unean uneko beharrei erantzuteko moduko autogobernua lortzeko. Estrategia ezaguna zen: Printzipioen defentsa eta pragmatismoa bat egitea. Eskubideak eta une historiko bakoitzeko komenientziak uztartzea.

Ramon Bikuña burukidea eta diputatu jeltzalea hil zeneko argazkia. Kaixaren ondoan Gorteetako diputatu lagun jeltzaleak ikus daitezke. Basterretxea, Jose Antonio Agirre eta Xabier Landabururen artean dagoena da, argazkiaren erdi-erdian.

Ramon Bikuña burukidea eta diputatu jeltzalea hil zeneko argazkia. Kaixaren ondoan Gorteetako diputatu lagun jeltzaleak daude argazkilariari begira. Basterretxea, Jose Antonio Agirre eta Xabier Landabururen artean ikus daitekeena da, argazkiaren erdi-erdian.

Baina batez ere EAJak Estatutoarekin izan zuen konpromisoa azpimarratzen zuen Basterretxea aipatutako lantxo honetan:

“Es importante subrayar que, contra lo que muchos han creído -esaten zuen- el Partido Nacionalista Vasco colaboró con el mayor entusiasmo en todos los proyectos de Estatutos de Autonomía, tanto, como hemos dicho, en la Sociedad de Estudios Vascos, como en las Comisiones que se nombraron posteriormente en el país, y en las Comisiones parlamentarias, de las que formaron parte los diputados nacionalistas. Y es que el PNV, que se opuso a todo confusionismo en la formulación doctrinal sobre la naturaleza de la personalidad y de la libertad vascas, apoyó en la práctica todo propósito sincero de alcanzar una autonomía política para el país entendiendo que ella sería siempre una parte lograda de la total y originaria libertad del Pueblo Vasco”

Aitzitik, Bermeoko jeltzaleak artikulo horretan nabarmenarazten ez zuena, zera zen: EAJko bazkideen artetik Basterretxea bera izan zela, hain zuzen ere, alderdiak Estatutoaren alde egin zituen ahaleginen baitan, protagonismorik handienetakoa izan zuen militantea. Hartu ere, parte zuzena eta pertsonala hartu baitzuen, beste inork ez bezala, Eusko Ikaskuntza-k prestatu zuen testuaren idazketan, Lizarrako udalen asanbleak landu eta onartu zituen zuzenketetan, Aldundien Kudeaketa-Batzordeek idatzi zituzten testuen prestakuntzan eta, azkenez, Gorte errepublikarrek 1936 urtean borobildu zuten testuan. Labur-labur esateko, Estatutoak, bere elaborazio-prozesu luzea bezain nahastetsuan zehar eman zituen urrats guzti-guztietan gauzatu zen Basterretxearen ekarpena.

Aurreko ataletan ikusi dugunez, Basterretxea, Eusko Ikaskuntza-ko kidea izan zen, 1918an elkarte hau sortu zen unetik beretik. Elkarte kultural honen kezka nagusienetako bat, Euskadiren burujabetasuna eta autogobernuari buruzko gogoetak bultzatu eta lantzea izan da beti. Izan ere, kezka horren islada gisa, euskal autonomiari buruzko Kongresua antolatzeko asmoa zeukan 1924an. Gasteizen ospatzekoa zen Kongresu monografikoa, euskal autogobernuaren iraganean eta orainean sakonduz, geroa jorratzen joateko. Baina Primo de Rivera-ren dikdaturak debekatu egin zuen ekitaldia eta bertan behera gelditu ziren elkarteko kideen ilusio eta asmo guztiak.

Hala ere, diktadura erori zenean, berriro berreskuratu zuen egitasmoa. Eta gehiegi itxaron gabe, 1930ko ekainaren 29an, autonomiari buruzko ikerketa-batzordea sortu zuen, barruko bost lege-gizonez osatua. Batzorde honetako kideen artean, Franzisko Basterretxea jeltzalea izendatu zuen. Horrela bada, Eusko Ikaskuntza-rekin zeukan harremanari esker -eta Euskadiren autogobernuarekiko betidanik agertu izan zuen atxikimenduaren ondorioz- hasiera-hasieratik aurkitu zen Basterretxea Estatutoaren idazketan jardun ziren zuzenbide arloko adituen artean. Batzorde hau gogo handiz hasi zen lanean eta, besteak beste, txosten bat aurkeztu zuen, Eusko Ikaskuntza-k, urte hartan bertan, Bergaran ospatu zen V Kongresuan. Bertan zegoen dagoeneko Franzisko Basterretxea jeltzale bermeotarra.

II Errepublika etorri zenean, 1931ko apirilaren 14an, areagotu egin ziren Eusko Ikaskuntza-ren euskal autonomiaren aldeko batzordearen lanak. Gauza argia zen, herritarren eskubide eta askatasunak aitortu ahala, Euskal Herriari ere bere askatasunaren atea zabalduko zitzaiola. Eta horrela gertatu zen. Jose Antonio Agirrek burutu zuen alkateen mogimenduak Estatuto egitasmo bat idazteko eskatu zion Eusko Ikaskuntza-ri. Eta hain gogotsu lan egin zuten batzordekideek -Basterretxea euren artean- hiru-lau astetan prest zeukaten dagoeneko lehenbiziko testua. Izenburu borobila jarri zioten: Estatuto General del Estado Vasco. Anteproyecto de la Sociedad. Maiatzaren 31an aurkeztu zien testua alkateen batzordeko arduradunei. Agirreren esanari so egiten badiogu, testu horretan ekarpen berezia izan omen zuten, Madariaga errepublikarrak, Nazario Oleagak eta Franzisko Basterretxeak.

Testu hau Lizarrako batzar nagusian eztabaidatu zenean, Basterretxea bera joan zen Bermeoko udaleko ordezkari gisa -gogoratu behar da udaleko zinegotzia zela- eta azalpen garrantzitsuak eman zizkien bertan batzartutakoei Estatutoak euskal aginteei ematen zizkien eskumenei buruz. Agirrek ohartarazten du, Bermeoko ordezkariak hitz egin zuenean, “sus manifestaciones fueron aplaudidas por la Asamblea, que aprobándolas unánimemente aceptó el contenido de dicho artículo”.

Baina bere ekarpenik esanguratsuena, asanblearen amaieran egin zuen Basterretxeak. Eusko Ikaskuntza-k prestatutako testu moldatua eta egokitua onetsi zenean, hitza hartu eta zera proposatu zien batzartutakoei: “que este Estatuto no colma las aspiraciones de los vascos debiendo quedar a salvo el derecho de Euzkadi a su plena reintegración foral, mediante la derogación de la ley de 1839 y cuantas hayan conculcado de alguna manera la histórica soberanía vasca”.

Oraingoan bai, txalo oparo eta saratatsuekin onartu zen bere proposamena eta asanbleak aho batez erabaki zuen, ohar hori, Euskadiren eskakizun zilegia izanik, Estatutoaren testuaren buruan agertu behar zela. Geroztik, klausula horrek ospe eta fama handia hartu zuen. Eskubideen erreserbaren klausula deritxo eta esangura garrantzitsua dauka, zera adierazten baitu: Autonomia onartzeak ez duela esan nahi Euskal Herriaren jatorrizko eskubideei uko egiten zaienik. Autonomiari eta jatorrizko eskubideei, biei eusten zaiela, uztargarriak direlako. Estatutoa ez dela helburua, bidea baino.  1979ko Estatutoak ere horrelako klausula bat dauka. Baina jende gutxik gogoratzen du bere jatorrian, Frantzisko Basterretxearen ekarpena izan zela.

1931aren bukaeran, Errepublikak Estatutoak tramitatzeko finkatu zituen prozedura eta arauak jarraituz, Estatuto berria idatzi beharra planteatu zitzaien euskal politikariei, baina Konstituzioaren mugen baitan. Eta jeltzaleek, posibilismoari etekina ateratzeko asmoarekin, ahalegin horretan parte  hartzea erabaki zuten. Estatuto berria idazteko gomendioa, batzorde berezi bati esleitu zitzaion. Diputazioetako Batzorde- Kudeatzaileek euren ordezkariak izendatu zituzten batzorde horretarako, eta alkateen mogimenduak, berriz, bereak. Batzordeen ordezkariak, Ramon Madariaga, Luis Castro, Gabriel Martinez de Aragon eta Rufino García Larrache errepublikazaleak izan ziren. Alkateen mogimenduak, bere aldetik, Basterretxea jeltzalea aukeratu zuen, Rafael Aizpun eta Bonifacio Etxegarairekin batera. Sozialistek ere, azkenez, hiru batzordekide izendatu zituzten.

Baina batzordea handiegia zen testu juridiko baten idazketari ekiteko. Haatik, azpibatzorde bat izendatu zuen, lan horretaz arduratzeko. Lau gizonez osatutako azpibatzordea, alegia. Bada, azpibatzorde horretan ere, jakina, ez zen Basterretxea falta. Bera izan zen, konkretuki, jeltzaleek eginkizun horretan jarri zuten gizona.

1932aren erdian, batzordeak bere lana amaitu zuenean, hitz aipagarriak esan zituen Basterretxeak Estatutu-egitasmo berriaren birtuteak goraipatzeko. Argi zeukan, besteak beste, Estatutoa tresna politiko egokia bezain baliagarria izan zitekeela abertzale batentzat, herriaren jatorrizko eskubideei uko egin barik, burujabetzaren ateak zabaltzen zituelako. Hona hemen bere hitzak:

“El régimen de autonomía infrasoberana que representa el Estatuto en la Constitución española, es, desde luego, compatible con la aspiración mantenida por el PNV a uno de plena libertad […]. Es más, para los vascos nacionalistas, el régimen estatutario es una etapa en el camino de la libertad, etapa que durará lo que duren en evolucionar las ideas políticas y las futuras organizaciones estatales, y que dependerá de la preparación y del acomodamiento del pueblo vasco en los moldes del Estatuto proyectado”.

1933ko abuztuaren 6an, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako udaletako ordezkariak Gasteizen bildu ziren Nafarroa kanpoan uzten zuen Estatutoa eztabaidatu eta onesteko. Aurreko batzar nagusietan bezalaxe, hantxe izan zen Basterretxea. Eta orduan ere bere izaera bikoitza nabarmenarazi zuen –hots, Gorteetako diputatuarena eta Bermeoko udalaren ordezkariarena- eta argi utzi zuen asanblea hartan defendatuko zituen ikuspuntuak, Bermeoko udalaren ordezkariarenak zirela, eta ez, ordea, EAJren diputatuarenak. Hala ere -gehitu zuen- ez ziola bere ikuspuntu politikoari uko egingo eta bere ideologia ere nabarmen agertuko zela izango zituen interbentzioetan. Horrela islatu ziren bere hitzak asanblearen akta ofizialean:

“Sr. Presidente : El Sr. Basterrechea acaba de dirigir a esta presidencia un escrito y yo le ruego nos diga sí lo ha hecho como representante del Ayuntamiento de Bermeo o como Diputado a Cortes .

El Sr. Basterrechea : Yo, en mí doble concepto de representante del Ayuntamiento de Bermeo y Diputado a Cortes, en vista de la cuestión previa que aquí se ha planteado, he dirigido un volante a la presidencia solicitando que se conceda por la Asamblea el derecho a hacer uso de la palabra a los Diputados aquí presentes. […]

El Sr. Presidente: Tiene la palabra el Sr, Basterrechea .

El Sr. Basterrechea : He de advertir previamente que mis venciones en esta Asamblea han de ser exclusivamente como representante del Ayuntamiento popular de Bermeo . Quiero decir con esto que aunque como diputado a Cortes tengo yo una representación política bien definida, sin embargo, intervendré simplemente en aquella representación, prescindiendo en cierto sentido, por lo meramente especulativo, de que soy miembro de un partido político de una significación neta en el movimiento de nuestro País . Esto quiero hacer constar no sólo para esta intervención sino para todas las demás.

No voy yo a acordarme, pues, de que soy miembro de un partido político en sentido positivo, pero sí en sentido negativo; es decir yo no podía nunca pasar por un Estatuto que contradijese o estuviese en pugna con los principios o tesis que mantenga yo como político que sostenga mí partido como tal partido político. Pero esto me va a llevar a mí a pretender que salvado ello el Estatuto integre el principio y la tesis que rige a mí partido político.

Hori bai, bere ikuspuntu politikoa erakutsi zuenean, behin eta berriro erreibindikatu zuen, Tolosako alkatearekin eztabaidan, eskubide historikoen erreserbari buruzko klausula Estatutoaren testuan hitzez-hitz sartu beharrak

“Me parece bien sin embargo que se haga una reserva de los derechos históricos del País siempre imprescriptibles, y propongo, como interpretación de la enmienda que aquí se nos ha presentado, que le dé este alcance: «que la aprobación del Estatuto que en su caso haga la Asamblea no implicará nunca la renuncia de los derechos históricos que el País ha mantenido incólumes», y que esta manifestación se haga constar en acta”.

1936ko apirilaren 18an, Madrilgo Gorteetan Estatutuen batzordea sortu zenerako, EAJko diputatuek prest zeuden jadanik testu berriarekin lanean hasteko. Aurreko asteetan, Estatutoa atal ezberdinetan sailkatu eta diputatu bakoitzak atal horietako bat edo batzuen azterketa esleitu zitzaion negoziaketak prestatzen joateko. Une hartan bozemaile gisa jardun zuen Irazustak adierazi zuenez, EAJren talde parlamentarioak, bilduta zeuzkan “abundantes materiales que nos han sido facilitados por distintas personas técnicas, cada cual en su materia respectiva, que a nuestro requerimiento contestaron con estudios muy estimables”.

Basterretxea ez zen, une horretan, diputatua. 1933az geroztik, ikusiko dugunez, Errepublikako Tribunal de Garantias Constitucionales delakoaren kidea zen. Baina bere prestakuntza, esperientzia eta jakituria ezin zitezkeen bazterrean utzi Estutoari forma berria emateko orduan. Izan ere beste inork baino gehiago lan egindakoa zen porrot egindako estatutuen testuen idazketan. Haagatik, talde parlamentariotik kanpora zegoen arren, EAJko diputatu jeltzaleek eurekin batera Estatuto berriaren aldeko lanetan parte hartzeko dei egin zioten. Eta erantzuna ere, jakina, baiezko erantzuna eman zien lagunei. “Estructuración interior del país” izenburuko atala prestatu zuen.

Kataluniako diputatu abertzaleak, Euskadiko diputatu jeltzaleen eskutik Euskadiko hainbat herritatik 1934an egin zuten bidaian. Argazkian, Bermeon daude. Jose Antonio Agirre, Telesforo Monzon eta beste batzuen artean, Frantzisko Basterretxea ikus daiteke argazkiaren eskumaldean sonbreroa buruan duela.

Kataluniako diputatu abertzaleak, Euskadiko diputatu jeltzaleen eskutik Euskadiko hainbat herritatik 1934an egin zuten bidaian. Argazkian, Bermeon daude. Jose Antonio Agirre, Telesforo Monzon eta beste batzuen artean, Frantzisko Basterretxea ikus daiteke argazkiaren eskumaldean sonbreroa buruan duela.

Baina horretaz aparte ere beste gai batzuk jorratu zituen, gogotsu eta seriotasunez. Euzkadi egunkariaren kronistak esaten zuenez: “Basterrechea, incansable, doblado sobre el pupitre de enfrente, prepara materiales doctrinales y técnicos para la discusión, ya próxima, del Estatuto”.

Bera arduratu zen, baita ere, Kataluniako Generalitat-eak eskumenen transferentziak gauzatzeko eratu zuen batzordeko kideekin izan zituzten harremanak bideratzeaz. Argi asko ikusten zuen, “la confrontación de nuestra tesis con la experiencia catalana es siempre de un alto valor […] vamos con estas conversaciones formando un arsenal de datos y observaciones que nos servirán para aligerar las discusiones y allanar el camino”.

II Errepublikaren garaiko euskal Estatutoak, beraz, asko zor zion Basterretxeari. Lehenbiziko lanak hasi zirenetik eta 1936ko testua onetsi zen arteko tartean, jo eta ke ibili baitzen landu ziren testu guztiak idazten, prestatzen, eztabaidatzen, zuzentzen eta orrazten. Inork gutxik ezagutzen zuen, berak bezala, Estatutoaren idazketaren historia konplikatua eta Estatutoaren beraren esan nahia, edukia eta norainokotasuna. Estatutoari buruzko bere hausnarketa sakonak -testua ondo landu eta hobeto aztertu duenaren hausnarketak, alegia-  Buenos Aires-en 1946 urtean, “El Estatuto en la trayectoria política del País Vasco” izenburuko hitzaldian jaso zituen, beste inon baino argiago, luze eta zabal. Hitzaldi horren testu osoa, urte bereko azaroaren 30eko Euzko Deya-n jaso zen eta oraindik ere testu baliagarria da II Errepublikaren garaiko Estatutoa bere testuinguru historikoan eta politikoan kokatzeko zein bere edukinaren nondik eta norakoan sakontzeko. Basterretxeak, bazekin jakin Estatutoak bere akatsak zituela:

“El del Estatuto es un sistema jurídico rígido, poco flexible, que no responde a la manera como se dan los servicios públicos en la vida, ni a la complejidad de las funciones en la actualidad.

Cuando hay necesidad de un gran quehacer propio, el Estatuto no nos dispone medios económicos, ni legales para realizarlos. Así no se pueden abocar por carencia de facultades, reformas de estructura , de justicia social, de liberación económica del hombre ni de progreso que resultan adecuadas según las constantes tradicionales y las características de cada comunidad, aún considerada regionalmente.

En resumen, se trata de una organización minimizada, que no es apta por sus atribuciones y finalidades para las necesidades más esenciales de la realidad vital y funcional de nuestro país.

Discrimina la legislación por materias, netas, completas, atribuyéndolas o a la república o a la Región, cuando más real y efectivo sería en muchas materias, dividir la legislación en los principios generales y atribuir a las regiones autónomas, el desarrollo de la legislación para adecuarla a las necesidades y valores específicos de cada una de estas, por ejemplo, en las cuestiones sociales y económicas.

Dispone de órganos mixtos como los de Orden público que obstaculizan los servicios, la eficiencia y la rapidez de los mismos, características que deben imperar en toda ejecución”

Baina oro har lorpen handitzat hartzen zuen Estatutoa. Euskadiri eta euskal hiritarrei mesede handia egin zion lorpentzat. Eta euskal autogobernuaren zentzuaz ere bazuen gogoetarik. Sasoiko abertzalearen gogoeta, alegia. XXI mendearen hasera honetan ere, gaurkotasun handikoa den gogoeta :

“Nosotros, los nacionalistas, ante los tres criterios con los que se puede valorar el futuro de Euzkadi, a saber, el histórico, el de nacionalidad y el de autodeterminación, creo que seguiremos un criterio combinado, por decirlo así, de lo tradicional, lo nacional y de la expresión de la voluntad popular vasca. Y como demócratas que somos, deberemos, primeramente, propagar nuestras ideas y soluciones patrióticas, pero después y en definitiva,, someternos a la voluntad mayoritaria de nuestro pueblo, en la expresión auténtica y específica de su determinación soberana. Esta es al menos  mi sincera opinión”.

II Errepublikako Tribunal de Garantías Constitucionales delakoaren kide.

II Errepublikako Konstituzioak, Auzitegi berezi bat aurrikusten zuen, besteak beste, legeen konstituzionaltasuna, giza-eskubideen babesa eta Estatuaren eta regioen arteko eskumen-liskarrak epaitzeko. Tribunal de Garantías Constitucionales izenarekin bateatu zen. Funtsean, eta bi hitzetan esateko, gaur eguneko Auzitegi Konstituzionalaren antzeko organoa zen.

Auzitegi hau, presidente batez eta hogeita bost kidez osatu behar zen. Eta azken hauen artetik, hamalau, legeak definitutako regioek aukeratu behar zituzten: bakoitzak, bat. Horrela zioen behintzat 1933ko ekainaren 14an onetsi zen legeak.

1933ko irailaren 3an, Auzitegi hau osatu behar zuten regioetako bokalak aukeratzeko prozedurari ekin zitzaion. Hautaketa, Regio bakoitzeko zinegotzi eta alkate guztien artean egin behar zen, boto bidez. Alderdi bakoitzak bere hautagaiak aurkeztu eta horien artean aukeratu behar zituzten alkate eta zinegotziek. EAJak Franzisko Basterretxea proposatu zuen “Vascongadas”-eko magistratu gisa, eta Jose Eizagirre lege-gizon tolosarra bere ordezko. Baina EAJrenaz gain, beste bost kandidatura egon ziren jokoan Euskadiko lurraldean.

Emaitza izugarria lortu zuen EAJaren bikoteak. Beste guztiak batera lortu zutena baino boto gehiago bildu zituzten hautagai jeltzaleek. Bete-betean eta modu borobilean irabazi zuten hautaketa. El Día egunkari jeltzaleak garaipen handitzat hartzen zuen lortutako emaitza, bere irailaren 5eko editorialean:

“En Euzkadi los resultados estaban previstos. Resultados, tambén, de carácter político, puesto que a éstas elecciones marcharon todos los partidos políticos, designando candidatos afiliados a sus organizaciones y se aprestaron a conseguir un triunfo para su ideario político definido […] En Araba, Gipuzkoa y Bizkaia el triunfo del Nacionalismo Vasco ha sido rotundo. Ninguna duda cabía de que en Gipuzkoa y Bizkaia el número de electores que obtuviera el PNV había de doblar, superando, al que cualquier otro partido político obtuviera.

Así ha sido, en efecto. Nnguna organización política ha obtenido en ninguna de estas dos regiones ni siquiera la mitad de los conseguidos por el Partido Nacionalista.

En Araba los resultados han sido altamente consoladores. El avance experimentado por el Nacionalismo Vasco ha sido prodigioso. No era un secreto para nadie que muchos de los concejales que en las últimas elecciones salieron figurando en las filas de la Hermandad Alavesa, eran nacionalistas. Y así se ha demostrado en esta ocasión.

Todo ello ha dado como resultado el que la cifra de concejales que figuran como nacionalistas vascos en estas tres regiones de Euzkadi sean más en número que todos los demás concejales, de todos los partidos políticos, sumados en conjunto. O sea, con otras palabras, que la mayoría absoluta de concejales es nacionalista.

De ahí se sigue en sana lógica, que la mayoría de la población de esta zona de Euzkadi es nacionalista. Esto era ya sabido, pero vienen oportunamente ocasiones como la presente para demostrarlo.

Lo repetido ya mil veces, que la idea patriótica avanza con notros progresos es innegable. Tanto  más, cuanto que la juventud que se apresta a tomar la posesión de sus derechos políticos es, en casi su totalidad, conocedora de la verdad, de que la única patria de los vascos es Euzkadi”

Nafarroatik, Victor Pradera Larunbe tradizionalista ezaguna atera zen.

Auzitegi honetan jardun zen bitartean, idazkiren bat idazten zuenean, menbretearen azpian, “Vocal” hitzaren ganean, ikurriña bat marraztu ohi zuen lagunen edota alderdikideen arteko korrespondentzian. Auzitegiak, ikusten denez, ez zuen Basterretxea itsutu. Ez zion iparra galarazi. Bere betiko ideiekin eta leialtasunekin jarraitu zuen. Ondo baino hobeto zekien zertarako zegoen Auzitegian.

Tribunal de Garantías Constitucionales delakoaren bokala zenean, ikurriñaren irudia marraztu ohi zuen idazkien menbretean menbretean.

Tribunal de Garantías Constitucionales delakoaren bokala zenean, ikurriñaren irudia marraztu ohi zuen idazkien menbretean menbretean.

Are gehiago, Auzitegian jardun ahal izateko Gorteak utzita zeuzkan arren, EAJko diputatuen lanaren azterketa zehatza egiten jarraitu zuen. Interes handiarekin jarraitzen zuen bere kide politikoen lan parlamentarioa. Eta ahal zuenean, jakina, laguntza ere eskaintzen zien. 1935ko abenduaren 8ko Euzkadi egunkarian argitaratu zen elkarrizketa batean ondo asko ikus daiteke, berak Parlamentutik kanpoan zegoen arren, zernolako arretarekin jarraitzen zituen Gorteetako gora-beherak.

Aurreko egunetan, diputatu jeltzaleek -eta bereziki, Horn-ek, Monzonek, Agirrek eta Iruxok- Calvo Sotelorekin izan zuten debate famatua izan zen Madrilen; hots, Calvo Sotelok, EAJaren ilegalizazioa eskatu zuen debate ezaguna. Bada debateari buruzko bere iritzia eman zuen Basterretxeak, hemizikloko bisitarien lekuan egon zelako, eztabaida hura pertsonalki jarraitzen. Bere kontakizunak ondo erakusten du, diputatu jeltzaleekin elkarlan estuan jarraitzen zuela:

“Ayer regresó de Madrid el miembro del Tribunal de Garantías Constitucionales don Francisco de Basterretxea. Como quiera que estuvo presente en la sesión de las Cortes españolas en que desataron su ofensiva contra el nacionalismo vasco el exsecretario de Hacienda de la Dictadura señor Calvo Sotelo y consortes, estimamos de interés conocer la opinión siempre autorizada, del exdiputado vizcaíno. Acogió esta nuestra pretensión con su acostumbrada amabilidad y a ella debemos la información siguiente […]

El martes llegué a Madrid a fin de acudir a la reunión de la Ponencia encargada de confeccionar la Memoria que publicará el Tribunal de Garantías, documento que, por cierto, será muy interesante, no sólo por su contenido doctrinal y jurisprudencial, sino porque recongerá tambén antecedentes de aquella institución político-judicial en cuanto al amparo de las libertades públicas individuales enla práctica y en la legislación foral del pueblo vasco, cuya existencia es desconocida no sólo del gran público, sino de los propios tratadistas no vascos.

Terminado mi cometido en el Tribunal de Garantías Constitucionales, quede´en Madrid para asistir y colaborar enlas reuniones de la minoría parlamentaria nacionalista, que estaba pendiente de una interpelación importantísima para el nacionalismo vasco, no tanto por la previa finalidad que la misma buscaba, sino por el tema y el problema que podía ella integrar.

La minoría, en efecto, bajo la acertada dirección de don José Horn y Areilza –que es entre nosotros una institución- estudió detenidamente las diversas hipótesis y tesis del planteamiento de las cuestiones que pueden derivarse de la proposición que su primer firmante, el señor Calvo Soteolo, había presentado al Congreso español.

Se deseaba discutir de una vez el lfondo de la cuestión vasca, del problema foral, de la doctrina del PNV, con toda calma, con toda amplitud y con toda verdad y lealtad.

Se acopiaron datos y razonamientos de toda clase, se concretaron declaraciones claras y terminantes, así como contestaciones para toda clase de preguntas, y fueron distribuidos los temas.

Se concedía al adversario cierto margen de lealtad, de sinceridad, de autoridad y de preparación en estas materias, entendiéndose que hablase como político o como ciudadano, en cualquier caso expondría una tesis, una doctrina, frente a la tesis y a la doctrina general sustentada por nosotros y a la concretada del PNV […] Francamente decepcionante [Calvo Sotelo-ren interbentzioa], aun, claroestá, hallándome, como me hallaba, completamente convencido de que no le asistía la razón. Me decepcionó porque en ella no apareción por parte alguna ni tesis, ni doctrina, ni una réplica fundada a los principios, a las doctrinas ni a las finalidades del PNV; sólo había un ataque de fiscal que pontificaba, que definía sin fundamentación tendiendo a dos finalidades: primero que el nacionalismo vasco era puramente separatista, y segunda, a sostener que atesoraba un odio irreconciliable a España, removiendo así los sentimientos de la Cámara ylas pasiones más nobles de esta; pero todo ello con una finalidad de injuria, con una fnalidad de pasión premeditada paa no dar parte ni razonamiento contrario…”

Sesioari buruzko azalpenak eman eta gero, bere konklusioak azaldu zizkion Basterretxeak Euzkadiko egunkariko kazetariari. Bere ustez, debate hurak argi  baino argiago utzi zuen, batzuk uste zutenaren kontra, EAJak jarraitu egin behar zuela Madrilgo Gorteetan politika egiten, abertzaletasunaren argudio eta arrazoiak garden eta txukun azaldu nahi baziren behintzat..

“Estimo que ha constituido un rotundo triunfo para el nacionalismo vasco y para sus representantes en las Cortes. Y ha podido observarse una vez más la imprescindible necesidad de que el PNV tenga una representación en las Cortes españolas, porque, de no ser así, ¿quién hubiese acudido en su defensa después del duro, injusto e interesado ataque que le dirigió el señor Calvo Sotelo? Y ¿quién hubiera podido plantear nuestro problema allí donde precisamente es necesario que se exponga? Porque para la defensa de los derechos del País Vasco que son negados en las Cortes españolas, no hay tesis más victoriosa que la sostenida por el PNV, y si no, que se recuerde la fragilidad de la defensa que hicieron de los fueron vascos, en los períodos de 1839 a 1876, los oradores que tomaron parte en lal defensa de los mismos, que pudieron ser rebatidos por la parte contraria precisamente porque no fundamentaban sus razonamientos en una interpretación histórica y doctrinal fundada enla nacionalidad vasca”

Burukide, diputatu eta kargu publiko jeltzaleak, 1936an Vaticano-ra joan zireneko argazkia. Basterretxea -garai hartan Tribunal de Garantías Constitucionales delako organoaren kidea zen- zutunik, ezkerretik hirugarren lekuan ikusten dena da.

Burukide, diputatu eta kargu publiko jeltzaleak, 1936an Vaticano-ra joan zireneko argazkia. Basterretxea -garai hartan Tribunal de Garantías Constitucionales delako organoaren kidea zen- zutunik, ezkerretik hasita hirugarren lekuan ikusten dena da.

Gerratea eta atzerriratzea

Gerratea sortu eta frankistak Bermeora sartzeko zeudenean, sendi guztia hartu eta Frantziara alde egin zuen. Nestor Basterretxeak ondo gogoratzen du noiz eta nola irten behar zuten jaioterritik:

“La última comida familiar de Bermeo antes de embarcarnos hacia el exilio fue en el restaurante Txurrust, que estaba en la planta baja de nuestra casa [...] El de nuestra salida al exilio fue un día de septiembre especialmente desapacible. Un frente de nieblas cegaba las perspectivas hasta la isla de Izaro y el imponente peñón de Ogoño, en cuya otra vertiente se asienta Elantxobe.

En las afueras del puerto estaba fondeado el buque de guerra francés Aisne, que hacia el final de la tarde iba a llevarnos a San Juan de Luz.

Navegando sobre la densidad moviente de una mar gruesa, acurrucado junto a un cañón, iba mirando cómo crecía lentamete la noche, sin tener conciencia clara de que se había acabado el tiempo de mi infancia”

Donibane Garazin bi urte egin eta gero, Paris-eko Delegazioan enplegu bat eskaini zioten Basterretxeari eta bertara joan zen emaztea eta seme-alabekin. Baina Munduko II gerratea geroago eta nabarmenagoa zen Paris. Naziek Pariseko atarian zuden eta Frantzia osoa euren kontrolpean jartzeko asmoarekin zebiltzan. Haatik, Paris utzi eta Marsellako bidea hartu zuten Bastarretxeatarrak, hango portuan, Argentinaruntz doan itsasontzia hartzeko asmoarekin. 1940ko azaroaren 15ean ateratzen dira Marsellako portutik, Alsina itsasontzi famatuaren barruan. Neke, iztilu eta ezbehar askoren erdian -Alsinaren bidaia  odisea bat zen- itsasontzi horretan zeharkatu zuten Atlantikoa eta 1942ko abuztuaren 30an heldu ziren Buenos Aires-era. Bidai luzea benetan.

Harrez gero, Buenos Aires-en bizi izan zen hainbar urtetan. Oso atzean gelditzen zen Bermeo. Bermeoko etxea, frankistak eurenganatu zuten eta Goardia Zibilaren koartel bilakatu zuten. Hainbat hamarkadatan jarraitu zuen horrela.

Behin Ego Amerikara helduta, Eusko Jaurlaritzak Buenos Aires-en ireki berria zeukan Delegazioan hasi zen lanean, azterketa juridiko eta ekonomikoen arduradun gisa. Izan ere, Argentinan egon zen bitartean, alderdiak esleitu zion lan politikoaz aparte, interes handiarekin ekin zion baita ere betidanik oso gustokoa izan zuen lan akademikoari. Buenos Aires-eko zein  Mexiko-ko Euzko Deya aldizkarietan, behin baino gehiagotan argitaratzen ziren bere hitzaldiak eta idazkiak; beti serioak, sakonak eta ondo tajutuak. Galeuzca-n eta eta Nación Vasca-n ere ikusi ziten argia bere lan mamitsuak.  Ezagunenak aipatzekotan, 1943ko uztailaren 10ean argitaratu zuen “La Democracia en el Nuevo Orden”; 1946ko azaroaren 30eko “El Estatuto en la trayectoria política del País Vasco” eta 1947ko urtarrilean ezagutzera eman zuen “El régimen franquista arruinará la economía”.

Bera eta  bere familia, aspaldidanik Argentinako hiriburuan bizi zen euskal kolonia jendetsuan txertatu ziren normaltasun osoz. Horren adierazle gisa, bere alaba bakarra, Lide, ezusezko heriotzarekin hil zenean, 1945ko urtarrilean, aipamen sentikorra dedikatu zion Ezko Deya aldizkariak:

“La terrible noticia, que nos parece increíble, ha tenido una tristísima confirmación.

A los 23 años, en la Cumbe (Córdoba), tan lejos de su tierra vasca, que ella amba tanto, reposan desde ayer sus restos, que un día serán trasladados a Bermeo, el conocido puerto vizcaíno, donde ella nació y donde habían nacido sus padres y tantos otros parientes de las conocidas familias Basterrechea y Arzadun y de donde tuvo que salir con sus padres y hermanos para el exilio en esta inmensa caravana de inocentes refugiados que pasean sus aflicciones por el mundo a consecuencia de la guerra civil española.

Era la hija única de este hogar formado por Francisco Basterrechea y Fernanda Arzadun, de tan rancia estirpe vasca y tan respetados y estimados en todo el país por las virtudes acreditadas por su padres y por tantas generaciones de sus ascendientes”

Kolpen handia izan zen Lideren heriotza. Sendiarentzat ez ezik, Buenos Aires-eko euskaldun komunitate osoarentzat. Izan ere, andre gaztea zen Lide, eta giza-harremanetarako dohe handikoa; kementsua eta euskalzale sutsua. Sinpatía handiak sortzen zituen jendearengan.

Lide Basterretxearen heriotzaren berri eman zuen Euzko Deya aldizkariaren orrialdea. Argazkian, Lide bera ikus daiteke.

Lide Basterretxearen heriotzaren berri eman zuen Euzko Deya aldizkariaren orrialdea. Argazkian, Lide bera ikus daiteke.

Munduko II gerratearen ostean, Ramon Aldasoro Eusko Jaurlaritzaren lehen Ordezkariak Argentina utzi eta Europara itzuli zenean, Basterretxea izendatu zuen Agirre Lehendakariak bere lekua betetzeko. Bermeoko jelkidea Buenos Aires-eko Delegazioaren buruan jartzeko erabakia, aurreko hilabeteetan landu zen Eusko Jaurlaritzaren kanpo-politikaren diseinuaz arduratzen ziren Agirre Lehendakaria eta New York-eko Delegazioaren aurrean zeuden Irala, Lasarte eta abarren artean. 1946ko abuztuaren 28an, New York-eko Delegaziotik Basterretxearen proposamena egiten zioten Lehendakariari. Lasartek eta Iralak luze eta sakon hausnartutako kontua zen Buenos Aires-eko Ordezkariarena eta omen zuten pertsona egokiagorik ikusten kargu horretan jarduteko. Horrela adierazten zion Lasartek Lehendakariari:

“Hemos hablado largamente con Anton sobre esto como sobre toda nuestra acción y organización en Sudamérica. Mi opinión sobre la Delegación de Buenos Aires es la siguiente: Si como se ve quieres que Ramón vaya a Francia, me parece que debes nombrad delegado a título transitorio a Bastarretxea (sic). No necesito ponderar a don Paco, pero sí aumentar el que momentáneamente se quede en Buenos Aires para dirigir la Delegación. Me parece que cualquier otro no tendría la autoridad de él, no solo por su historia y títulos, sino por su disposición particular en relación con la unión de todos los vascos, lo que hace que sea bien considerado por los grupos de todas las ideologías. Además, y yo también pensaba haber hablado personalmente de ello, me parece que obligarle a Basterretxea a trasladarse a Francia dejando a su familia en Buenos Aires, y particularmente a Fernanda que todavía no se ha repuesto de la de la muerto de su hija, es algo innecesario, al menos en mi conocimiento de las cosas. Excuso decirte que don Paco es absolutamente ajeno a esta sugerencia,que tan vez no le agrade, y que continúa siendo el hombre más leal y sacrificado, sobre todo a tu persona, dispuesto a hacer n o importa qué función de cualquier índole. Repasando con Anton toda la lista de personas disponibles en Buenos Aires no encontramos nada que satisfaga tanto como esta designación a título trnasitorio de Basterrtxea. De esta forma habría tiempo para estudiar una solución definitiva”.

Izendapena, azaroaren 28an egin zen eta karguaz jabetzeko ekitaldia, abenduaren 16an gertatu zen. Ongi asko ematen zuen horren berri Euzko Deya-ren hurrengo aleak. Erdiko orrialdeetan azaldu zen kronika luze batek jakinarazten zuenez,

“El día 16 del corriente tuvo lugar en las oficinas de la Delegación Vasca en Argentina el acto de la entrega de las oportunas credenciales de Delegado Vasco en este país al doctor Francisco de Basterrechea pro el doctor Ramón M. Aldasoro, que hasta ahora ha desempeñado dicho cargo y que partió requerido por el presidente del Gobierno de Euzkadi para reincorporarse al mismo en su sede actual de Francia.

La ceremonia se desarrolló en términos de gran sencillez, habiendo acudido a la misma las representaciones de los centros y entidades vascos de las organizaciones políticas y sindicales adscritas al Gobierno de Euzkadi, del Consejo de Galicia, de las colectividad y comunidad catalanes, de los Republicanos españoles, de la prensa porteña y diversas personalidades argentinas vinculadas a nuestra colectividad además de varias caracterizadas personas del medio vasco […] se inició la ceremonia dando a conocer el doctor Aldasoro que ese mismo día pudo abandonar su domicilio después de una enfermedad de varios días, la disposición del presidente del Gobierno de Euzkadi nombrando para sucederle en la Delegación al doctor Francisco de Basterrechea”

Ekitaldian, biak hartu zuten parte, diskurtso banarekin: Ordezkari zaharrak eta berriak. Basterretxearen hitzak, Aldasorori egindako lanagatik eskerrak emateko, eta bere harridura eta asmoak azaltzeko izan ziren. Harridura, berak ere Europara itzultzeko itxaropena zeukan arren Lehendakariak Argentinan gelditzeko agindua eman ziolako. Eta asmoak, Buenos Aires-en gelditu behar zenez, programa batekin jokatu behar zuelako. Euskaldun guztien batasunaren inguruan landutako programa bat, alegia:

“Con profunda emoción recibo de manos del ilustre amigo, el doctor Aldasoro, las credenciales por las que el señor Aguirre, presidente del Gobierno vasco me instituye en el cargo de delegado de dicho gobierno de Argentina. No creí yo que podía alcanzarme este honor, por otra parte tan inmerecido, sino que iría precisamente con el propio Aldasoro a Francia, como me tenía indicado el mismo señor presidente, para proseguir allá los estudios y proyectos de índole jurídica y económica a que últimamente me he venido dedicando. Pero sumiso, como patriota vasco, a las resoluciones de nuestro querido presidente, he debido aceptar este cargo, lo que me produce el único motivo de satisfacción que tengo por ahora, que es el de permanecer entre vosotros, vascos argentinos y republicanos españoles que me escucháis por vosotros y por quienes representáis tan idónea y legítimamente […] sabemos que representamos el espíritu del pueblo demócrata vasco, que defendemos y propugnamos sus eternos valores, que somos el el eco auténtico de sus deseos. Porque, ¿quién sino nosotros y quienes están con nosotros, cultivan la lengua vasca, la historia de libertad vasca, el derecho vasco, la tradición vasca, en una palabra, la personalidad nacional del pueblo vasco en la Argentina y en el Mundo entero? Ahí tenéis al portavoz de todo lo genuino nuestro en la Argentina, el veterano periódico Euzko Deya que por ello lleva este título que quiere decir: La voz de los Vascos. Podremos concluir, pues, con toda verdad que esta Delegación este Hogar vasco por antonomasia, porque quiere ser de todos los vascos amantes de su país y resumen y unión de todas las sociedades de esta naturaleza residente en esta amada tierra, tiene no solamente la representación del Gobierno Vasco, sino la del auténtico sentir popular y democrático de Euskalerría, de Euzkadi.

Nosotros nos esforzaremos por seguir y aun superar esta tradición vasca y siempre por intensificarla y desarrollarla, para alcanzar la máxima unión de todos los vascos, la máxima colaboración social y la mayor prosperidad común […] Doy sinceras gracias a todos presentes por la atención que han tenido de acudir a este acto cordial y hago votos por el buen viaje del amigo Aldasoro y de su distinguida familia, pro el mejor éxito de sus funciones en el Gobierno vasco, por el triunfo de los ideales democráticos de la República Española, por la unión de todos los vascos, por la prosperidad de este noble pueblo argentino y por la perpetua confraternidad vasco-argentina”

Euzko Deyaren alde horretan, Tellagorri idazle ospetsuak ere bere ohiko iruzkin jatorra zuzendu zion Eusko Jaurlaritzaren Ordezkari berriari. Ez zitzaion falta bere idazkieten ohikoa zen umore kutsua:

“Unas horas antes de embarcar para Francia, el señor Aldasoro traspasó el cargo al señor Basterrechea, designado pro el presidente Aguirre; pero le traspasó también todos los amigos que había hecho en Buenos Aires, los cuales, naturalmente, empezarán un día de estos a llevar al señor Basterrechea a todos los “estaños” y a todos los mejores comedores de la ciudad. Pero el señor Basterrechea, que reúne todas las condiciones de de inteligencia, de sociabilidad y de cordialidad, es parco, abstemio, frugal, morigerado; quiero decir que si se empeñan en que ha de comer y beber todo lo que le ofrezcan, el cargo de delegado quedará vacante muy pronto.

Para evitar la catástrofe y como ya se ha visto que eludir los banquetes y los vinos de honor es imposible, no se nos ha ocurrido otros expediente que nombrar un subdelegado gastronómico, cuya misión única será la de comer y beber todo lo que le echen, sin zafarse nunca.”

Delegazioburuaren erantzukizunaz jabetu eta denbora gutxitara, elkarrizketa bat egin zioten Buenos Aires-eko Euzko Deya-n, bere iritziak, pentsaerak eta egitasmoak arakatzeko xedearekin (ikus 1947ko otsailaren 10eko alea). Urte askotan euskal gobernuaren eraikuntzan jo eta ke ibilitakoaren usaina zerion elkarrizketak. Argi erakusten zuen, diputatua izandakoa zela elkarrizketatua eta II Errepublikako Gorteetan Euskadirentzat autogobernu-esparrua bilatzen lan egindakoa. Euskadirentzat Euskal nortasun politikoaren aitorpenaren bila luzaroan jardundakoa izaki, hausnarketa sakonak eginda zeuzkan Basterretxeak Euskadiren nondik eta norakoaren inguruan. Eta nabarmen agertzen zen hori elkarrizketan. Nolanahi ere, gerora adi, Estatu espainiarreko beste nazioekin batera elkarlanean: jokatu beharra ikusten zuen Basterretxeak, atzerritik lan-hildo eraginkorragoa marrazteko:

“Cuando se instauró la segunda República española, el PNV había acordado colaborar con la misma en medida que sería conveniente para la libertad individual, la democracia en general y los derechos de nuestro pueblo, sin perjuicio de mantener su sentido confesional. Los diputados nacionalistas propugnaron una Constitución federal después de dejar sentados los principios de la personalidad vasca, el sentido de  su libertad histórica y la consecuencia política de autodeterminación mayoritaria del pueblo vasco para adaptar su régimen tradicional a las necesidades actuales y convenir las relaciones con el Estado común. No se pudo alcanzar la Constitución federal sino un régimen de regiones autónomas, y el PNV fue el promotor de la autonomía y el sostenedor leal de la legalidad republicana. Posteriormente, se ha avanzado más en la colaboración, extendiéndola a otros pueblos integrantes de la República. Por eso entiendo que la política de colaboración vasca es un positivo avance en ese camino dentro de la singularidad propia del País Vasco y dentro de la pluralidad nacional ibérica o española. Se tiende hoy a una Confederación común entre los pueblos nacionales con base de personalidad e igualdad [...]“

Une zehatz hartan, bere ustez -gogoratu behar da GALEUZCA aldizkarian idazten zuela- katalanekin eta gailegoekin bat egin beharra zegoen, gainontzekoekin batera jokatuz, bakoitzaren autogobernua errespetatuko duen ulermen-formula bat aurkitzeko.

“Vascos, catalanes y gallegos tratamos de entendernos con la nacionalidad castellana para ir a una República española o ibérica si entrase en ella también Portugal en todo aquello que tenemos de común y conservando cada uno lo suyo propio, como corresponde en un entendimiento sincero y fecundo. De otra forma mucho es de temer que cada uno de los pueblos se vea obligado a volver al espíritu de singularidad y exclusividad, actitud que se vería reforzada con la conciencia propia que ya es indestructible. De desear es que todos lleguemos a un espíritu de verdadera comprensión que haga una realidad provechosa, una Confederación ibérica o española, dejando siempre a salvo la voluntad política determinante del pueblo vasco”

Lehendakariaren agindua jarraituz, Delegazioarentzat zehaztu zuen helburuetako bat -garrantzitsuena, agian- Argentinako euskaldunen batasuna lantzea eta bultzatzea izan zen. Horretarako, laterri hartan sortutako euskal elkarteen federazioa suspertu zuen eta eskura zituen egin ahal guztiak egin zituen bere erantzukizuneko lurrealdean sakabanatuta zegoen euskal komunitatea egituratzeko. Izan ere, elkarte ezberdin askotan bilduta zeuden Argentinako euskaldunak eta elkarte horiek guztiak federatzeko ahalegin aparta egin zuen Basterretxeak, Hego Amerikako gizartearen aurrean euskaltasuna ahalik eta bateratuen agertu zedin. Hori dela eta, elkarte askorekin batzartu zen eta hain jaialditan parte hartu zuen, Argentinako euskaldunen artean batasunaren beharra hedatuz.

Basterretxeak lan garrantzitsua egin zuen Eusko Jaurlaritzak Buenos Aires-en zeukan Delegazioaren buruan. Argazkian, Euzko-Txokoa elkartearen urteurrena ospatzen. Ezkerretik bigarrena da Basterretxea, Euzko Deya-k argitaratu zuen kronikako argazkian

Basterretxeak lan garrantzitsua egin zuen Eusko Jaurlaritzak Buenos Aires-en zeukan Delegazioaren buruan. Argazkian, Euzko-Txokoa elkartearen urteurrena ospatzen. Ezkerretik bigarrena da Basterretxea, Euzko Deya-k argitaratu zuen kronikako argazkian

Delegazioaren ekimena sendotzeko, idazkari bat izendatu zuen: Pedro Basaldua.

Argentinako "Arrecifes" herrian, "Euskaldunak denak bat" elkartearen egoitzaren inaugurazioan, 1947ko  Aberri Egunean. Basterretxea, argazkiaren goi partean ikus daiteke korbatarekin

Argentinako “Arrecifes” herrian, “Euskaldunak denak bat” elkartearen egoitzaren inaugurazioan, 1947ko Aberri Egunean. Basterretxea, argazkiaren goi partean ikus daiteke korbatarekin

Poztasun handiz hartu zuen mundu guztiak egoera berria. Basterretxeak eta Basalduak bikote langilea eta eraginkorra osatzen zuten. Aurrenekoak, esperientzia, eskarmentua eta ibilbide politikoa zeukan ondare gisa. Bigarrenak, berriz, gaztetasuna, adorea eta kemena. Anton Iralak Lehendakari 1947ko otsailaren 13an bidali zion gutunean horrela esaten zion:

“Coincido con el Lendakari que Don Paco está bien orientado. Además su buena voluntad, recto criterio y gran espíritu patriótico han de contribuir al buen orden de los asuntos en aquel país. Yo tengo la completa seguridad de que no ha de haber ningún problema motivado por falta de buenas relaciones. Todo lo contrario”.

Urteen joanarekin, Basterretxeak Delegazioa utzi zuenean, Basalduak berak hartuko zuen Eusko Jaurlaritzaren Ordezkariaren ardura. Baina bien bitartean, urte latzak izan ziren Basterretxeak eta Basalduak Buenos Aires-eko Delegazioaren buruan bizi izan zituztenak. Baliabiderik ezak, eskasia larrian murgildu zuen Delegazioa eta soldatak eta gastuak murriztu beharrean aurkitu zen Frantzisko. Horrek, jakina, haserre eta egonezin bat baino gehiago sortu zion. Arazo hauek ere maiz agertzen dira Irala eta Lehendakariaren arteko korrespondentzian:

Iralak Lehendakariari 1947ko otsailean bidali zion eskutitz batean somatzen dira dagoeneko Delegazioak bizi zituen nola-halako arazo ekonomikoak. Iralak, hasiera batean, ezgauzatzat jo nahi ditu arazo horiek. Ahalegin gehiegirik gabe bideratu eta konponduko direlakoan:

“El Lendakari, por su parte, no ha de tener preocupaciones sobre el consejo que me da en materia económica pues Pedro y Don Paco se entienden bien sobre el asunto y aquel ha actuado con las cartas boca arriba de acuerdo con lo que aquí hablamos. De allí me han escrito últimamente también a mi modo de ver con excesivo nerviosismo a cuenta de un déficit de tiempo atrás de unos miles de pesos. No muchos. Este es un problema que no ofrece ninguna dificultad para ser arreglado. Dentro de unos días estará todo listo”.

Baina hilabete beranduago ere hor bertan jarraitzen zuten oraindik arazo ekonomiak. Iralaren beraren 1947ko martxoaren 12ko beste idazki batean islatzen dira argi eta garbi. Diruarekin urri zebilen Eusko Jaurlaritza, eta Frantzisko ez zuen beste irtenbiderik ikusten Delegazioko pertsonalean murrizketak egitearena baino. Baina Lehendakariak beste ikuspuntu bat zeukan. Dirurik ez bazegoen, Argentinan bizi ziren abertzaleei eskatu behar zitzaien, euren aberriarekiko atxikimendua eta maitasuna biztuz, ekarpen ekonomikoa bultzatuz:

“Hoy mismo me pongo en relación con Don Francisco Basterrechea para arreglar el asunto de los dos mil dolares en relación con encargo para Aldasoro el cual también me ha escrito.

No voy a hacer ningún comentario sobre las observaciones del Lendakari acerca de la forma de encauzar el problema de nuestro personal en la Delegación de Buenos Aires. Sus observaciones se me figuran lo más acertadas y justas. Cuando yo hable con Perico aquí sobre estas cosas, para nada tratamos el problema de la “poda”. Solamente le hice reflexiones sobre la conveniencia en todos los órdenes para conseguir que las diferentes actividades políticas y de propaganda de la Delegación fueran cubiertas con el esfuerzo de los compatriotas residentes en la Argentina para lo cual habría que realizar una campaña y resaltar el patriotismo y responsabilidad de todos. En ese sentido dirigimos la discusión, pero nada más. Por mi parte, tendré buen cuidado en insistir en los términos que indica el Lendakari”

Beste alde batetik, garai hartako Argentinako agintari nagusiak,  Juan Domingo Peronek Francorekiko martxan jarri zuen politikak ere, ez zizkion Euskadiko Delegazioari gauzak erraztu. Francoren adiskidea zen, Peron. Nazio Batuetako Asanblea Nagusiak Francoren erregimena bazterran uzteko erabakia hartu zuenean ere, Madrilen zeuden enbaxadoreak erretiratzeko gomendioa emanez, Peron bera izan zen nazionarteko erkidegoaren baitan Francoren aldeko jarrera argia hartu zuen presidente bakarra. Are gehiago, Espainiak Buenos Aires-era bidali zituen enbaxadoreen eraginez -Areilza eta Aznar euskaldunak, euren artean- arreta handiz jarraitu eta ikuskatu zituen Peronen Gobernuak, Euskal Delegazioak –eta bereiziki Euzko Deya aldizkariak- Francoren erregimenaren kontra egiten zituen kritikak. Bi hitzetan esateko, Franco eta Peronen arteko harreman onak, estutu eta murriztu egin zuen Euskal Delegazioaren Francoren erregimenaren kontrako lan esparrua. Eta hori eragozpen handia izan zen Delegazioaren jarduna diseinatzeko orduan.

Arrazoi bategatik ala besteagatik, kontua da egoera geroago eta zailagoa egiten ari zitzaiola Basterretxeari. Hainbeste okertu zitzaizkion gauzak, azkenean, 1951ko urtarrilaren 31an, dimisioa aurkeztu zion Agirre Lehendakariari.

Geroztik, Madrilera joan zen eta bertan egin zuen zahartzaroa. 1968 urtean, Madrilgo gizarte-kroniketan agertzen da, bere hiloba Maria Leticia Hinojar-Arzadunen ezkontzan, ezteien akta lekuko gisa sinatzen. Horrela dio apirilaren 3ko ABC egunkariak: “…firmaron como testigos [...] su tío Francisco de Basterrechea Zaldívar, sus primos don Néstor, don Ibon y don Andrés Basterretxea Arzadun y don Rafael González Costea”,

Madrilen hil zen 1975ko abenduaren 9an, laurogeita bederatzi urterekin. ABC eskumako egunkarian argitaratutako eskelak honako kargu hauek eransten zizkion: “Diputado en Cortes Constituyentes. Miembro del Tribunal de Garantías Constitucionales. Vocal de Estudios Vascos”


Tagged: Bermeo, EAJ-PNV

Bermeoko abertzale historikoak (11); Jeronimo Gotxi Ispizua

$
0
0

II Errepublikaren denboretan abertzale ezaguna bezain ospetsua izatera helduko zen Jeronimo Gotxi Ispizua, Bermeon jaio zen 1894ko irailaren 30ean. Aita, Abdón Gotxi Barturen izan zuen; ama berriz, Marzelina Ispizua Legarreta. Biak bermeotarrak. Gurasoak -aipatu ditugun Abdon eta Marzelina- Bermeoko Santa Eufemia elizan ezkondu ziren 1893ko otsailaren 13an.

Lau seme-alaba izan zuen bikoteak. Izan ere, ezteiak ospatu baino hilabete lehenago jaio zitzaien lehenbiziko alaba, Anastasia. Bateoa, “hija natural” gisa hartu zuen. Geroztik, Jeronimo bera, Eugenia (1896) eta Feliziano (1898) munduratu zituzten.

Jeronimo, Aurea Aguirre Martinezekin ezkondu zen, eta  hiru sema-alaba izan zuen: Concepción, Jeronimo eta Maria Amada.

Jeronimo Gotxi Ispizua

Arrantzale familian hasitako gizona

Bermeoko arrantza-komunitatearen baitan hasi eta hezi zen Jeronimo. Itsas gizona zuen aita eta portuko giroan, aieneko mutilen eta maierdikoen artean eman zituen bere bizitzako lehen urratsak.

1902ko maiatzean, aitak, Abdon Gotxik, eskaera bat zuzendu zion herriko udalari bere semearen gaixotasuna zela eta behar zituek farmakoak lortzeko laguntza eskatuz. Arrantzalea zela aipatzen zuen Abdonek eta txiroa izan arren, kofradiak ez ziola semea sendatzeko behar zuena ematen. Horregatik zuzentzen omen zion udalari eskaria. Abdonen idazkiak ez zuen semearen izena zehazten, baina Jeronimo bera izan zitekeen aipatzen zuen seme gaixoa. Udaleko aktak ematen duen informazioaren arabera, zera eskatzen zuen zehazki: “…se le conceda los específicos que necesita para la curación del hijo que tiene enfermo, fundándose en el estado de penuria en que se encuentra y en que la cofradía de mareantes a la que pertenece, no le autoriza para surtirse de específicos en el servicio farmacéutico de dicha sociedad”. Udalak herriaren farmazia-zerbitzua eskaintzea erabaki zuen “…en atención al estado de pobreza en que se encuentra, conforme con el dictamen de la comisión de estadística, desechando la solicitud de que se hace pidiendo específicos por no ser procedente esa clase de servicio”.

Jeronimoren sendiak, Bermeon beste askok bezalaxe, itsasora begira eta itsasoaren fruituetatik bizirauteko asmoz eratu eta garatu zuen bizitza.  Itsasoan hamaikatxo lan egin eta gero, Gotxitarrak -Jeronimoren aitaren anaia gaztea zen Patrizio buruan zelarik- euren itsasontzi propioa edukitzea lortu zuten 1912az geroztik. Urte horretan bertan, hain zuzen ere, Cocherito de Bilbao izeneko bapora itsasoratu zuten. Hamalau tonako itsasontzia, izan ere, 968 folioa zeramana.  Bederatzi urte beranduago, 1921an, trainerua egitea agindu zioten Bermeoko Goienetxearen ontzi-olari. Hau ere Cocherito izenarekin bateatu zuten. Ikusten denez oso zezenzaleak ziren Gotxitarrak eta Bilboko Castor Jauregibeitia, el cocherito toreatzaile famatuaren jarraitzaile sutsuak.

Hurrengo urtean, 1922an hamasei tonako bapor berria egin zuten. Oraingoan, berriz, Bermeotik kanpora joan ziren ontzi berria lantzeko. Zumaiako Eraso ontziolan egin zuten. Ontzi berriaren izena? Bada, ohiturari zintzo-zintzo jarraituz, Cocherito de Bilbao jarri zioten honi ere.

"Cocherito de Bilbao", Gotxitarren bapora (1345 folioduna) Bermeoko portuan.

“Cocherito de Bilbao”, Gotxitarren bapora (1345 folioduna) Bermeoko portuan.

Testuinguru honetan hasi zen Jeronimo. Gaztea zela itsasoratu zen eta familiaren ontzietan jardun zen bere heldutasunera arteko urteetan. II Errepublika heldu zenerako, arrantza lanetan eskarmentu handia lortutako gizona zen, zalantza barik. Gerora, berak ere bere ontzi propioa egingo zuen: 1933 urtean, Maitetasuna izeneko bapora jarri zuen itsasoan. 1937 urtearen ostean, Francoren erregimenak Bermeoko ontziei euskal izena kentzeko agindua eman zuenean, Belmonte izena jarri zioten ontzi honi. Juan Belmonte toreatzaile ezagunaren gorazarrez, seguru asko.

II Errepublikaren garaian, arrantzaleen kofradiak bizi izan zituen barne-tirabira eta iztiluetan protagonismo nabarmena izan zuen Jeronimok. Hortik datorkio, besteak beste, gaur egunean ere oraindik herritarren memoria kolektiboan mantentzen duen leku berezia.

Jeronimo Gotxi-ren lehen baporuntzia: "Maitetasuna". 1937az geroztik, frankistek behartuta, euskal izena kendu eta "Belmonte" jarri zion.

Jeronimo Gotxi-ren lehen baporuntzia: “Maitetasuna”. 1937az geroztik, frankistek behartuta, euskal izena kendu eta “Belmonte” jarri zion. Geroago, “Gochi” izendatuko zuen.

Arrantzaleen kofradian gertatutako liskar eta iztiluak

Labur-labur esanez, honako lerro hauen baitan gauzatu zen kofradiako kideen arteko liskarra. Erdi Arotik zetorren ohitura zaharrari jarraituz, Bermeoko arrantzaleek urtean-urtean izendatzen zituzten kofradiko karguak; maiordomoa edo presidentea euren artean. Hain zuzen ere, San Martin egunez egin ohi zen anaidiko karguen hautaketa. II Errepublika aldarrikatu zen urtean ere, jakina, horrela gertatu zen. San Martin egunean, azaroaren 11an, gremioaren karguak aukeratzeko bildu ziren Bermeoko arrantzaleak ohiko lekuan.

1914an onetsitako araudiaren arabera, hautaketa horretan bi taldek hartu behar zuen parte. Alde batetik, herriko armadore edo ontzijabeak. Eta bestetik, tostartekoak; hots, itsasontzien jabetzan parterik ez zeukaten arrantzale xumeak. Baina batzuk eta besteak ez zeukaten karguen hautaketan berdintasunez parte hartzeko eskubiderik. Aitzitik, ontzijabeak pisu gehiago zeukaten prozesu horretan tostarteko soilak baino: kofradiako ontzi bakoitzetik armadore batek botoa eman zezakeen bitartean, tostartekoen botoa, ordea, aldez aurretik euren artean aukeratu behar zituzten hamabi ordezkarik bakarrik eman zezaketen. Ez zegoen, beraz, armadore eta tostartekoen arteko parekotasunik. Armadore bakoitzak bere botoa zeukan arren, tostartekoak ordezkarien bitartez eman behar zuten botoa.

II Errepublikaren garaian Bermeoko arrantzaleen kofradiak izan zuen egoitza.

XX mendeko lehen hamarketan, Bermeoko arrantzaleen kofradiak izan zuen egoitza. Irudian, haserako eraikuntza ikus daiteke. Gerora, bi solairu gehiago erantsi zitzaizkion.

Ontzijabeak eta tostartekoak ekarpen ekonomiko berdin-berdina egiten zutela kofradiaren gastuei eusteko eta, 1925 urtean, kofradiaren karguak hautatzeko prozeduran ere, batzuk eta besteak, berdintasun osoz parte hartzeko eskubidea izango zutela erabaki omen zen anaidiaren batzar nagusian. Eta harrez gero, horrela egin omen ziren urteroko barne-hauteskundeak: ontzijabeak eta tostartekoak elkarren parean jarririk. Arrantzale bakoitzak -amadore zein tostarteko- boto bat emanez.  Hala ere, erabaki hori ez omen zen akta liburuetan jaso. Are gehiago, akordioa ez omen zitzaion jakinarazi Bizkaiko gobernadore zibilari. Beraz, ez omen zuen legezko eragin-indarrik.

Bada, 1931ko San Martin egunean, erabakiaren akats horiek guztiak, modurik gordinenean azaldu ziren Bermeoko arrantzaleen artean. Jeltzaleen esanetan, presidentearen hautaketa, 1925ko akordioa hartu ostean, urtean-urtean egiten zen prozedura berdina jarraituz egin behar zen 1931an ere. Eta armadorez eta tostartekoz osatutako batzar batean, Jeronimo Gotxi abertzalea aukeratu zuten kofradiaren buru berria izateko. Hori ikusi zuenean, aurreko urtean -1930tik 1931rakoan- presidente lanetan jardun zen Santiago Diaz de Corcuera monarkiazaleak, berehala deuseztu zuen hautaketa, ontzijabeen eskubide eta abantailak urratu zuela argudiatuz. Kontua da, bera ere, modu berdinean izan zela aukeratua urte bat lehenago: tostarteko guztien botoarekin.

Baina beretzat balio izan zuenak ez omen zuen balio Jeronimo Gotxirentzat.

Herriko alkateak, orduan, hautaketa berria egiteko agindu zion. Baina egunak joan egunak etorri, Santiago Díaz-ek ez zuen batzar nagusirik deitzen. Eta iztiluak bere hartan jarraitzen zuen: ez atzera ez aurrera. Soluziobiderik gabe. Horrek, etxean egotera behartzen zituen arrantzaleak, itsasoratu gabe. Eta etxegunetan, jakina, ez dago arrantzarik, ezta partijarik ere.

Armadoreek eta tostartekoek kofradiaren barruan izan behar zuten pisuari buruzkoa, aspaldiko auzia zen Bermeoko arrantzaleen kofradian. Aspaldikoa, benetan. Baina 1931an, sasoiko politikaren jantziekin azaldu zen eztabaida zaharra. Zehatzago esateko, une hartan, Bermeoko jeltzaleak eta errepublikazaleak elkarren artean zeuzkaten tirabirei lotuta. Izan ere, armadoreen artean, nahiko parekatuta zeuden abertzaleak eta ez-abertzaleak. Eta norbaitek irabaztekotan, ez-abertzaleak, gehiagotxo izango ziren seguru asko. Tostartekoen artean, ordea, abertzaletasuna zen nagusi. Edo beste era batera esanez, arrantzale xumeen artean, asko gehiago ziren Sabin Aranaren jarraitzaleak, monarkiazale edo errepublikazaleak baino. Horrek esan nahi zuen, tostarteko guzti-guztiei aitortzen bazitzaien presidentearen hautaketan parte hartzeko eskubidea, hautagai abertzalea izango zela presidentea, inolako zalantza barik. Eta tostartekoen parte hartzea mugatzen bazen, berriz, abertzaleak ez ziren hautagaiak ere, kofradiaren presidentzia eskuratzeko aukera izan zezaketela.

Horrela ikusten eta bizitzen zen, 1931an, kofradiko auzi zaharra. Eta Bermeoko burruka politikoetan, jakina, alderdi politiko guztien helburu maitatua izan da beti kofradia eurenganatu eta anaidiaren ganeko kontrola bermatzea. Aurreko hamarkadetan ere, politikak eragindako zatiketa bat baino gehiago ezagututa zegoen Bermeoko arrantzaleen anaidia.

Jeronimo Gotxi bere lagunekin "Cochi" izeneko  untzian

Jeronimo Gotxi bere lagunekin “Gochi” izeneko untzian. Zutunik daudenen artean, eskumatik hasi eta bigarrena da Gotxi.

Kontua da, kasu honetan, abertzaleen interesa -EAJren estrategiari komeni zitzaiona- hobeto uztartzen zela demokraziaren eta berdintasunaren eskakizunekin, ez-abertzaleena baino. Jeronimo Gotxi armadorea zen -bere familiak ontzi baten jabetza zeukalako- baina tostartekoen eskubideen alde jokatzen zuen eta hori demokraziaren eta berdintasunaren defentsa bezala saldu zitekeen. Are gehiago, bere jarrera langileen eta gizarte-eskubideen aldeko apostu gisa ikus zitekeen. Jeronimo Gotxik argi asko nabarmenarazi zuen bere jarrera eta planteamenduaren dimentsio sozial hori. Politika abertzalea egiten baino, kofradia demokratizatzen zebilela zihoen une orotan, eta langileen berezko doheari dagokiona aitortzen. Horregatik jaso zuen -besteak beste, jakina- ELA-STV sindikatuaren babesa.

Gotxi eta Díaz-en arteko eztabaida aipatu barik, Euzkadi egunkarian Bermeoko kronikak euskaraz idazten zituen Julen Urkidik, samur bezain garden jasotzen zituen arrazoi hauek, 1933ko otsailaren 23ko alean. Arrantzale abertzaleen meritua zen kofradiko guztien artean berdintasuna ezarri eta langileen eskubide sozialak bermatu izanarena. Ez zen tostartekoen meritua,  ez eta arrantzale ezkertiarrena, arrantzale abertzaleena baino; hots, abertzaleak ziren ontzijabe eta tostartekoena:

“…lanik geyen egin dabienak tostarteko eskubidien alde, miñian, “Democracia”, “Libertad” eta “Justicia” dabilzazenak barik, Eusko Abertzale ontzi-jabiak izan dira [...] Asi-amayera emonda, emen, uri onetan, gustijok gara bardiñak goyan esan dodanez; gaur ni banaz ontzi jaubia bijar ixango naz tostartekua; eta ostera, bijar jaube, gaurko tostartekua [...]

Abertzale-arrantzalien artien aldakuntza gitxi dagola lan-irabasijakaz. Burukomiñik andijena amaitu da. Autarki eta abotsan eskubidia abertzale tostartekuak badaukoe eta pozik dagoz. Orain uste dot aurrerapidiak laster ixango dirala.

Bardindu dagijela beste lan-arazo gustijetan Bermeo´ko abertzale ontzi-jabiei egikera, eta amaita gauza gustijen burrukea.

Eta begiratu non eruaten dan “komunismoa” egokijago emen Bermeo´n ala lbeste ludiko bazterren baten. Mutilkoskor bat zein beste edozein andi Bermeo´ko itxasora ba-dua, baardin irabasten; bardin jakija etxera eroan bere aldi gustijan itxarsora iblli dana lez; bardin anaidijan jabe; bardin abots eta autarkija; esate baerako bere bixitza gztijan itxasora dabiltzazanen beste eskubide itxas anaidijan ¿Non komunismo benetakoa Bermeo´n baño?”

Nolanahi ere, kofradikideen arteko liskarra ez zen erraz eta azkar bideratu, ez horixe. Hurrengo hilabeteetan zenbat nahi tentsio eta tirabira izan zen arrantzaleen anaidian. Udalak eta Gobernadore Zibilak ere ahalegin ugari egin zuten auzia konpontzeko, baina alfer-alferrik izan ziren denak. Aitzitik, hain tinkoak eta mugiezinak ziren batzuen ete besteen jarrerak, konpondu beharrean, aldrebestu eta gogortu egin zen auzia. Bitartekaritza lanak ere proposatu ziren proposatu, eta saiatu ere bai. Baina hauek ere porrot egin zuten, denak. Geroago eta okerrago zihoan auzia

Egunak aurrera egiten zuten eta ez zirudien elkarrizketa bidez adostasun batera heltzeko modurik zegoenik. Geroago eta argiago ikusten zen negoziaketak bazterrean utzi eta epaileen eskuetan jarri behar zela arazoa. Eta ikusiko dugunez, horrela izan zen azkenean.

Kofradian sortutako auzi hau, liskar gogorra eta latza izan zen, arrantzaleentzat ez ezik, baita gainontzeko herritarrentzat ere. Burrukak eta ezinikusikuak ugari zabaldu zituen handik eta hemendik. Horrez ganera, luzea ere izan zen. Oso luzea. Hilabete askotan iraun zuen herritarren arteko elkarbizitza garraztu, oztopatu eta urratzen. Lehiaren ikurrak, Jeronimo Gotxi eta Santiago Díaz, antagonismoaren ikono bihurtu ziren eta, aldi berean, herriko eztabaida politikoaren buru ikusgarriak. Abertzalea lehena, tostarkekoen defendatzailea, eta ez-abertzalea bigarrena.

Santiago Díaz ere -esan dezadan bidenabar- ez zen edozein Bermeoko arrantza-komunitatearen baitan. Bere aita, Frantzisko Díaz de Corcuera Zarate, Bilbon jaioa zen arren Bermeoko Fermina Elorza Larrauri-rekin ezkondu zen 1883ko ekainaren 23an, eta itsasoko gizon bihurtu zen; izan ere, arrantzale familia orok itsasoari zor dion zerga latza ordaindu zuen bere bizitzarekin. Frantzisko eta bere -izen bardineko- semea, 1912ko galarrenean ito ziren Vizcaya izeneko txalupan, Bermeoko beste 114 gizon batekin batera. Zerga garestia, alajaina. Santiago, berriz, 1899ko abuztuaren 31an jaio zen eta XX mendeko lehen hamarkadetan zehar, bere baporuntzi propioak izango zituen, Artxanda izenarekin lehenago eta, Franco agintean jarri ostean, Santiago Díaz izenarekin.

Santiago Díaz ez zen, berez, errepublikazalea. 1931ko apirilaren udal-hauteskundeetan, monarkiazaleen zerrendan aurkeztu zen. Baina Errepublikaren etorrerarekin, errepublikazale bilakatu zen eta errepublikazale gisa jokatu zuen Bermeon, 1931tik 1936ra bitarteko urteetan.

Santiago Díaz de Corcuera Elorza-ren "Santiago Díaz" izeneko baporuntzia

Santiago Díaz de Corcuera Elorza-ren “Santiago Díaz” izeneko baporuntzia

Garaiko jeltzaleak, biziak, adoretsuak eta ekimen handikoak ziren Bermeon. Euren ikuspuntuak gizartearen aurrean defendatzeko orduan, abestiak, bertsoak eta kanta-paperak egin ohi zituzten.  Gero, kanta horiek kalez-kale abestuz, herritarrak euren esparrura erakarten zituzen. Gaur egunean ere sarri abesten dira kanta horiek bermotarren artean, nahiz eta jende askok ulertzen ez dituen eta gauza ez den nola eta zein testuingurutan sortu ziren zehazteko.

1931ko abenduaren 22an, liskarrak estanda egin eta berrogeita hamaika egun beranduago, iztilu handiak izan ziren kofradian. Herriko alkatea arrantzaleen batzar bat -beste batzar bat- egiten ahalegindu zen baina, honegatik ala besteagatik, kasu honetan ere ez zen posiblea izan kofradikideak biltzea. Are gehiago, kasu honetan, burruka bizian amaitu zuten bertaratutakoak -aizto eta palo eta guztiko burrukan- eta Goardia Zibilak etorri behar izan zuen iztiluak geldiarazi eta egoera paketzeko. Eurek botatako tiro bat baino gehiago entzun omen zen. Eta jakin minak eraginda, andrazkoak eta umeak ere asko inguratu omen ziren iztiluak geratu ziren lekura.

Egitate horiek gogoratuz, jeltzaleek egindako abestiak honela zihoen:

“Cañonazos en zubiazpi,

ay, ay ay, que risa me da,

la Cofradia de Bermeo,

arruinada como está.

—————————

Nork arruine dau?

Santiago Díaz-ek.

Egunien-egunien

partikarak beteten.

Euzkadi egunkariak argitaratu zuen argazki honetan, Goardia Zibilak ikusten dira, garai hartako kofradiaren egoitzaren ondoan zegoen zubiaren azpian -oraindik ere bertan dirau zubiak- iztiluak deusezten. Emakume eta haurrak ere ugari ikusten dira irudian.

Euzkadi egunkariak argitaratu zuen argazkian, Goardia Zibila ikusten da zubiazpian, kofradiako kideen batzarra babesten. Bermeoko herri kantak, une hori gogoratzen du: "Cañonazos en zubiazpi.."

Euzkadi egunkariak argitaratu zuen argazkian, Goardia Zibila ikusten da zubiazpian, kofradiako kideen batzarra babesten. Bermeoko herri kantak, une hori gogoratzen du: “Cañonazos en zubiazpi..”

Gobernadore zibilak ere, akordioa lortzea oso zaila zela ikusirik, amore eman zuen, arrantzaleen arteko liskarra bere hartan utzirik. Bien bitartean, gabonak heldu ziran. Eta arrantzaleak, kofradiako iztiluak zirela eta, luzaroan itsasoratu barik egon ostean, dirurik-ezari eta eskasia larriari aurre egiten hasita zeuden. Hain egoera penagarriak ikusita, Euzkadi egunkariak dirubilketa publiko bat antolatu zuen, Euzko Gaztedi, Emakume Abertzale Batza, ELA eta beste batzuen ekimenez, Bermeoko arrantzaleei bizkaitarren solidaritatea erakusteko asmoz. Gabon jaiak hasi zirenerako, 25.000 pezeta banatu ziren Bermeon, Bizkaia osoan herriko arrantzaleentzat bildutakoak. Eta gabon egunean hainbat kamioi etorri zen herrira, arrantzaleentzat eta euren familientzat janariak eta beharrak ekarten. Mobilizazio handia izan zen Bizkaia osoan, jeltzaleek bultzatuta. Lauaxeta olerkariak ere, artikulotxo bat argitaratu zuen Euzkadi egunkarian Bermeoko arrantzaleen egoera larria gogoratuz eta EAJko abertzaleek -errepublikazale ezkertiarrak ez bezala- eurekin erakutsi zuten solidaritatea goraipatuz:

Bermeotarrak

Oneik dira mutilla, oneik. Eztago ludijan euren aurka egitekorik. Ez gosiak eta ez jauntxuben purrustadak, eztabez atzeratuten. Itxasua da euren ogibidia, ta arima-bako batzuk kendu gura ixan dautsoe bide orixe be, Gabon egunetan zer janik euki eztagijentzat.

Gosez ostera koldartu ete dira bermeotarrok? Ez bein. Gogor egin dabe tostartekoen azkatasunen-zain. Lenago jauntxu ziranak, orain be ixan nai dabe, baña arrantzaliak eztagoz lotan, eurei zer ondo yatorkoen ikasi dabe. Gabonetan zer janik ez etxietan, umiai ogirik emoteko be ez. Baña emakumiak ziran gorenguak, euren semiai Euzkadi´ren ixen goragarrija aitatuten eutsabenak. Arein bijotz barrubetatik, iñrk eztau kenduko Aberrijaren maitasun berua.

Eta ogija kendu dautsoenak, pozik egongo dira. Ainbeste dru galdu eragin eta pozik egongo dira. Elxara be juango dira… Olakuak elexatik kanpora jaurti biar leukez. Errukirik eztaukon gixona, ezta katolikuba, ez erdi be. Orreik oba dira basamortuban egoteko.

Baña makurtu dabez bermeotarren burubak? ¡Ez orixe! eta euren didarra eldu yaku geure bijotzetaragiño ta arin juan gara geure laguntzagaz. Euzkadi gustijak sentidu dau arein abotsa ta egun bijan zelako diru pillua batu dogu.

Gabon egunean geure etxietan poza eztogu gura ixan bakarrik, anayak gosez dagozanean. Arei be geure ogi zatija emon dautsoegu. Anai onai sarri laguntza eskatu ixan dautsoegu, ta eurek gosez egon diranean, emakumiak buru dirala, juan gayakoez.

An ziran Bilbao´ko emakumerik dotorienak, arrantzaien umetxubai mosuka. Otzaren bildu barik juan ziran eta pozarren egozan. Gabonetako janarija eukiko ebelako.

Millak eta milak laurlekuak batu doguz lipar batean. Non olakorik ikusten, euzkotarren artian baño? Emen benetako ziñismena daguan toki onetan ori egiten da. Abertzaliak alkarreri lagunduten, euren sakelak zabaldu dabez. Lan-bako asko dira uri andijetan, eta orrei be emon yakoe al ixan dana.

Abertzaletasunak danentzako ateraten dau, eztagon tokitik be. Geure Goi-maitasunak eragiten dausku ori. Bitartian zer egin dabe ezkertar barrabasak? Euren ixan dira ogi barik ainbeste jende itxi dabezenak, eta gero gosez ilten itxi dabez.

Eztia gomutan txiruakaz. Lan-bako asko ei-da, baña nork egin dau ezertxu orrein aldez? Kabernikola garean oneik. Eta geure anayentzat asko batu dogulako, kanpokuai be emon yakoe. Danentzako ogija daukogu. Zorijoneko abertzaletasuna, burutik eragiten dausku.

Bermeotarrai etzakoez aiztuko aurtengo Gabonak. Euren bijotzetan iraungo dau oroi onek, eta ameak aurrai esango dautsoe abertzaletasunaren alatza edo milagrua. Jaun-Gikuaren aurka egiten dabenok, orain ikusten dira zer gura daben. Txiruai emoteko eztaukoe ezer, eurentzat baño. Eredu andijak emon dauskubez bermeotarrak, eta aurrera be emongo dauskubez, EUzkadi´ko erri txukun ori geure kutuna dalako. Ango yentiak eztira edonor, zintzuak baño. Aurpegi baltzetan eta begi sakonetan ikusten genduban arein eskar ona. Goxonezkuak eta andrazkuak, gustijak pozez eta ulmetxubak geuri praketatik tiraka. Bermeon gauza asko ikasi dogu”

Baina kofradiko auziak, aurrera jarraitzen zuen, soluziobidea aurkitu ezinik eta herrian nahaspila saratatsua sortzen. 1932ko otsailean, Marinako agintariek, hartu zuten eskua liskarrean. Baina hauek ere ez zuten ezer argirik lortu. Eta egunetik egunera, kofradia, iraganean bezala, bi zatitan banatzen hasi zen berriro. Kanpokoen eta barrukoen artean zatitu zen. Ez-abertzaleak aurrenekoak eta abertzaleak besteak.

Kofradiaren banku-libretak itzultzeari buruzko auzia

Gauzak horrela, eztabaida berria sortu zen: Kofradiaren diruak jasotzen zituzten banku-libretak, noren eskuetan egon behar zuten. Auzi garrantzitsua zen hori, Kofradiaren jarduna eta, bereiziki, arrantzale zaharrei euren pentsioa emateari buruzkoa, libretak bere esku zeuzkanak bakarrik burutu zezakeelako. 1931ko azaroan izan ziren batzarretan, Jeronimo Gotxiren eskuetan gelditu ziren. Baina oraingoan, Santiago Díaz-en taldekoek, eurei eman behar zitzaiela esaten zuten, presidentea, oraindik ere, Santiago Díaz bera zelako. Eta arrazoia zeukatela uste izanik, epailearengana jo zuten, Gotxik bere baitan zituen libretak eman zitzala eskatuz.

Episodio honek ere, jeltzaleen artean zeuden kanta-egile oparoen sormena piztu zuen. Honela dio asmatu zuten abestiak:

“A Jeronimo Gotxi

le llevan a Bilbao,

para entregar cartillas

a Santiago Díaz.

Y Jeron le contesta:

¿cómo te voy a dar?

Primero cuentas claras

en Junta General.

—————————–

¿Nork arruine dau?

Santiago Díaz-ek.

Egunien-egunien

partikarak beteten.

Euskeraz ere beste bertsio bat sortu zuten:

“Guardijek juen dire

Jeron Gotxijenera

libretak emoteko

euren eskuetara.

Jeronek esan tsoie

bildur ta ikara barik

ez dotaz nik emoten

Junta Jeneral barik”

Azkenean, Gotxik ez zizkion Santiago Díaz-i libretak eman. Eta epailearen erabakia ez betetzeagatik, auziperatua izan zen eta espetxeratzeko agindua hartu zuen. kolpe handia izan zen hura bere jarraitzaileentzat. Arrantzaleen patroia den San Pedro egunaren bezperetan, ekainaren azken egunetan, Kofradia klausuratzea agindu zuen epaileak “por el modo ilícito como está funcionando”. Eta hori nahikoa ez balitz, epaileak, delitu itxurako portaerak somatu zituen Jeronimo Gotxirengan, “el cual -zioen erabaki judizialak- abrogándose, por encima de las órdenes del gobernador, el cargo de presidente, se había incautado de libretas de ahorro de la Sociedad, paralizando la vida de ésta”. Eta espetxera bidali zuen.

Baina Gotxik ez zuen presondegian denbora askorik iraun. Bi-hiru hilabete gehienez. Epaiketa hasi arte, Jeronimori behin-behineko askatasuna aitortu eta libre uztea erabaki zuen epaileak 1932ko irailean.

Laster batean heldu zen berri ona Bermeoko jeltzaleengana. Eta Gotxi espetxeratzeak behea jota utzi bazituen, kaleratzearen berriak poz algaratan jarri zituen Bermeoko arrantzale abertzaleak. UBBak ere batzorde berezi bat osatu zuten Jeronimori eskaini nahi zioten omenaldia antolatzen joateko. Hori eta gehiago ere merezi zuen Gotxik.

Bermeoko arrantzaleen kofradia, II Errepublikaren denboretan

Bermeoko arrantzaleen kofradia, II Errepublikaren denboretan

1932ko urriaren hasierarako finkatu zuten omenaldia. Artza frontoian izango zen eta lagun arteko bazkariaren ostean hizlariak izango ziren. Batzordeak gonbidapen ugari bidali zuen ekitaldira ahalik eta jenderik gehiena eta entzutetsuena gonbidatzeko. Federiko Zabala abokatuari ere, besteak beste, Gotxiren epaiketan defentsa-lanak egiten ibili zelako, gonbitea luzatu zioten. Horretarako bidali zioten idazkian, ekitaldi ederra izango zela aurreratu zioten. Izan ere, 510 pertsona omen ziren jada bazkarian parte hartzeko izena emanda zeukatenak.

Jeronimo Gotxi, espetxetik askatua eta Bermeon omendua

Espetxetik irten zuenean, 1932ko irailaren amaireran, harrera beroa izan zuen Gotxik Bermeon. Datarik aipagarrienetarako erreserbatzen diren horietakoa. Txaloka eta poztasun-zantzoen artean eman zioten ongietorria bermeotarrek, abertzaletasunaren eta tostartekoen gizarte-eskubideen alde jokatu zuen paperarengatik. Horrela kontatzen zuen Julen Urkidik Euzkadi egunkarian argitaratutako kronikan:

“Askatu dabe, astartian atxilotuta egon zan tokitik Gotxi´tar K[eronimo] tostartekuen aldez dagon lema-zaña.
Iluntzeko sei ta erdijak inguruban uriratu zan eta bere sarrerea, ezta Alcala Zamora eta Prieto etorri ixan ba-lira be Bermeon ezeutsien arrera ederragorik egingo. ¡A ixan zan oztetzearen aundija! Bermeorik geyena an aurkitzen zan, ujujuka ta ¡Gora Gotxi! Didarka. Arrantzale bulartsubak be pozik ziran eta euren lema zaña bizkarreratuta Euzko Langileen Batzokiraño eruan eben.
Bide guztijetan alaitasuna baño besterik etzan ikusten, Leyoetatik emakume asko euren umetxubak besuetan ebezala Gotxi´ri goraka ikusten ziran.
Bermeoko arrantzaliak ondo baño obeto artu eben Gotxi zintzua.
Oneik oyal aundi bat atara eben, eta bertan idazkun au irakurten zan: “Gu Bermeo´ko arrantzaliak zeugaz gagoz beti”. Auxe da Urtzi´k aginduten daben anai-arteko maitasuna.
Gotxi, azkenian, eskerrak emoteko, Batzokiko leyo batera urten zan. Begira euzan adizkidiak baña eskerrak emonaz bakarrik geratzeko ezegozan, eskerrak baño aren itzalditxu bat entzutia atsegiñago yaken-eta. Eta Gotxi´k negarra begijetan ebala, esan eutsen:
“Arrantzaliak: goiko nai beko, neure aurka danak ba-datorz be, zubek nigaz zagozen arte ni zeubekaz ixango naz. Aurrera ba. ¡Beti aurrera jarraitu artutako bidiari elburura eldu arte”.
Itz oneik esatia amaitu ebanian an ixan ziran ¡gora Gotxi! eta abarrek, ezeben amairik.
Gotxi´ri lagunduten etorrita emen aurkitzen ziran Galastegi´tar Eli, Gerrika-Etxebarría, Zabala, Egizaga eta beste batzuk be. Eta Zabala jaunak, zerbait esatia gura zan-eta, esan eban:
“Bermeotarrak alaitu zaiteze, ondiño bixi zarie-ta. Erbestetarren maltzurkerijai guda egiteko gertu egon, ba. ¡Gertu abertzaliak!, ez nai dozubena lortuteko bakarrik, orduba datorrenian ilteko be bai. Guztirako gertu egon abertzale anai maitiak”
An entzuten ziran tostarteko eta enparauko euzkotar guztijai be itz maitakorrak esan eutsezan Zabala jaunak.
Gallastegi´tar Eli abertzale zintzuak be, errijak eskatuta, itz batzuk esan ebazan. Anaitasunezko agur sutsu maitekor bat Bilbao´ko Euzko-Gastedijaren ixeniak ekarri euskula esan euskun. Eli´ren itzak samurrak ixan be-ta, bijotzeraño sartu yakuzan, ea maitasunez txalo-txaloka imiñi.
Azkenez, barriz, euzko abestijak danen artian abestu ziran. Eta 4000 notiñen agurra entzun ondoren, Gallastegi, Gerrika-Etxebarria, Zabala, Egizaga eta lagunak euren etxietarantz egin ziran. Agur, bai, guztijoi”

Urriaren 2an, iragarritako omenaldia egin zitzaion Gotxiri Artza frontoian. Euzkadi egunkariak eman zuen informazioari jarraiki, ia-ia mila pertsonak bazkaldu zuten bertan. Eta besteak beste, Manu Robles-Arangiz,  Jesus Zabala eta Juan Jose Basterra egon ziren ELA-ren izenean. Juventud Vasca-tik, Jose Mari Garate bertaratu zen. Eta abokatuen artetik, berriz, Federiko Zabalak eta Fidel Orbetak parte hartu zuten ekitaldian.

Bazkari ederraren ostean, hizlarien txanda etorri zen. Robles-Arangizek hartu zuten hitza aurrena eta, Euzkadi egunariaren arabera, “ensalzó la figura del señor Gotxi, señalándolo como modelo y diciendo que lo que Solidaridad necesita son hombres de ese temple”. Zabalak ere goraipatu egin zuen omenduaren irudia “…diciendo que supieron sufrir y soportar la cárcel como buenos patriotas”.

Baina omenaldia amaitu zenean, denak jarraitzen zuen bere hartan. Gotxi kalean, baina auziperatuta, arrantzaleen arteko tentsioak gori-gori, eta kofradikideen artean ulertezintasuna nagusi.

Gotxi auzipean, II Errepublikaren garaian beste jeltzale asko bezalaxe

II Errepublikako urteetan, jeltzale asko izan zen espetxean. Legealdi konstituziogilean, ezkerreko gobernuek irmo eta zorrotz jokatu zutelako errepublikaren kontrakotzat hartzen zituzten jokabide politikoen kontra. Eta urtebiko beltzean, berriz, eskumako gobernuak ere irizpide autoritarioekin jardun zutelako.

EAJko Presoen aldeko batzordeak bere gutunetan erabili ohi zuen menbretea

EAJko Presoen aldeko batzordeak bere gutunetan erabili ohi zuen menbretea

Bermeoko jeltzaleak ez ziren horretan salbuespena izan. Bizkai Buru Batzarrak eta EAJren Presoen aldeko batzordeak abokatuekin gurutzatu zituzten gutunetan oso argi ikusten da, lege-gizonek lan oparoa izan zutela auziperatutako jeltzale bermeotarrak defendatzen. 1932ko abenduaren 15ean, esate baterako, Frantzisko Mardones abokatuak, Gernikako epaileak Inazio Garro Goitia bermeotarraren kontra hartutako auziperatze autoari buruzko informazio ematen zion Presoen aldeko batzordeari:

“Les incluyo un auto de procesamiento contra el bermeotarra Garro, según me dicen en el Juzgado la prueba le es favorable, estando solo en su contra las declaraciones de los municipales. Están en la cárcel otros dos bermeotarras, José Antonio Ibarretxe y Emilio Ormaetxea Goitia. El primero debe ser un chiquillo de unos 16 años y unos meses, que ha hecho un disparo con un cacharrillo viejo e inservible encontrado en la playa, contra un republicano de unos 36 años que intentó agredirle. El segundo debe estar detenido por haber tratado de defender a su mujer de algún mal trato de los guardias [...] todos estamos aquí ya preparados a ello, por la costumbre que vamos adquiriendo toda esta temporada de persecución sistemática”.

Hilabete batzuk geroago, beste bi sumarioen sobreseimendua jakinarazten zuen Mardonesek:

“siendo uno el referente a la “brillante” actuación de los guardias de asalto en Bermeo, por la que resultaron procesados por este Juzgado, Dominica Arketa, Serapio San Nicolás Telletxea y Anastasio Arketa, este último y aquélla hijos de Tomás Arketa, el veterano patriota bermeotarra [...] y el sumario concerniente a dos bermeotarras procesados por suponérseles autores de la colocación de un petardo en el portal de la casa de Juanito Etxebarria de Bermeo, petardo que por cierto no estalló”

1933ko martxoaren 18an, berriz, Bermeoko EAJren UBBak berak jakinarazten zion BBBko Karlos Billalabeitiari bere bazkideen arteko baten auziperatzea:

“Nuestro afiliado Cirilo de Zabala Allica ha sido procesado en el sumario 695, como autor del escrito que con el título “Si para algo te sirve Amilibia” apareció en el número 12 de Jagi-Jagi y con fecha de ayer se le ha participado que en el plazo de diez días debe designar Abogado y Procurador”

Hainbeste gehiegikeri eta espetxeratzekin neka-neka eginda, Julen Urkidi kazetari bermeotarrak zutabe gogorra argitaratu zuen behin Euzkadi egunkarian, Errepublikako agintariek militante abertzaleak jasartzeko eta atxilotzeko erakusten zuten joera onartezina salatuz. Horrela idazten zuen 1934ko urtarrilaren 30eko alean:

“Abertzale bat geyago espetxian [...] Orain aste-bete inguru dala eruan dauskube espetxera uri onetatik beste abertzale bat. Berau, ¿ze zijogatik? Abertzale bat ilunpera eruateko zijo gitxi biar da. Naikua Euzko-Abertzalia ixatia. Eta, españar ta españa-zaliari maitasunik ez erakustia. Guzurra dirudi gertaera onek jazotia ogei garren gixaldijan. Ba, irakurle, egija da.

San Nikolas´tar Serapi, gexo dagola, eruan deuskube espetxera. ¡Odolak burura igoteko gauzak dira eurok ixan be, eurei ererijuei be errukija emon deutsoe-ta… ¿Baña zergatik eruan dabe ilumpera gixon gexo au? Eztakigu. Egija, gaur espetxian aurkituten da. ¿Zijua? Neikua: Abertzale ixatia. Gaxo-gaxua erruki aut bijotzez.

Astoreka´tar Estepan mutikotxuba emen geure artian oraintsu etorrita dago, espetxian zazpi ilabete ta geyago eginda. Beronen zijua besterik ez irakurle Abertzalia ixatia baño. Gazte gixaxo au arin eruan ebien erri “adelantaduen” “universidadera” gixon andi ta jakituna egiten. Eskerrak bere ixenian. Au da España´ko “zibilizaziñua”. ¡Gaizkin bidia! ¡Negarra!

Goyenetxea´tar Pelikite arrantzale emakume zoritxarrekua, umetxu gaxo askoren ama ¡Ama! Zein ixen ederra dan…! Ba, andere au, erritik bere Bermeo maitetik at, erbestian, aldi luzian egon da gero, geure artian aurkituten da. ¡Ze poza! ¿Beronen zijua, zein, ain gogor zigortuteko? Irakurle, naikua… Abertzalia ixatia”

Auziperatua izan zen unetik, Jeronimo Gotxiri buruzko informazioak ere maiz agertuko dira dokumentazio honetan. 1933ko maiatzaren 11an, Bermeoko epaitegiak dei egiten zion Gotxiri, hamar egun igaro baino lehen Bilboko Entzutegi Probintzialean aurpegia eman dezan “…en el sumario número 50 sobre desórdenes y desobediencias”. Bermeoko uri buru batzarrak, ordea, erantzun zion ez zuela Gotxiren kontrako sumario hori ezagutzen. Aitzitik, Gotxik beste bi sumario zeuzkala: 172 y 219 garrenak.

1933 urtea aurrera zihoan eta azarorako, hauteskunde orokorrak deituta zeuden. Horren aurretik, kofradiko presidenteek, Mariano Azeretxok eta Luis Bengoetxeak, biak jeltzaleak, euren kezka azaltzen zioten Alderdiari, kofradia baztertua eta ahaztuta ikusirik, egoera horrek ez ote zion alderdiari ondorio ezkorrik ekarriko. Idazkian argi erakusten da, kofradia pieza garrantzitsua zela Bermeon arrakasta izan nahi zuen alderdi ororentzat. Bestalde, kofradiko buruek ikusten zuten legealdia amaitzeko bidean zegoela eta ordura arte gobernuan egon zirenak -errepublikazale eta ezkertiarrak- aldatzen baziren, kofradiaren auzian ere gauzak aldatu egin zitezkeela. Errepublikazale eta ezkertiarrek babes eta laguntza handia eman baitzieten Gotxiren kontrakoei:

“Ante las graves circunstancias por las que ha atravesado el PNV en Bermeo y en general en el País, no hemos querido agravar esta situación exteriorizando nuestro disgusto ante las autoridades legítimas del Partido, disgusto producido pro el abandono en que se ha tenido nuestro pleito anterior al que no se le ha dedicado todo el estudio que exigía y merecía.

Hoy acentuado este disgusto entre todo el elemento pescador, cuyo descontento puede originar incluso un gravísimo quebranto de su fuerza al nacionalismo local, es por lo que nos dirigimos a esa nuestra legítima Autoridad a fin de que tome inmediatamente las determinaciones que la gravedad del caso requiere.

Vivimos cerca de dos años y medio en continuos sobresaltos. Los atropellos que contra nosotros se han cometido, de todo genero, son innumerables. No los vamos a citar caso por caso, porque ello sería hacer una relación interminable. Vamos a concretarnos tan solo a la ultima maniobra que los elementos enemigos pretenden llevar a cabo

Se quiere dividir la cofradía apoyándose en una providencia del Juez de Guernica: se han puesto ya manos a la obra; tan solo esta pendiente de la autorización del Municipio, tramite ordinario que se exige para ejecutar toda obra.

Esto no se puede permitir. Ello sería hundir para siempre la Cofradía. Mas: si esto se realiza, la cofradía para nosotros es cosa perdida. Y perdida la cofradía, les aseguramos, porque nosotros podemos asegurarles esto, pues conocemos el ambiente que se respira, perdida la cofradía, repetimos, el partido nacionalista recibe un golpe de muerte en su organización de Bermeo

Ante este grave problema no podemos permanecer inactivos, nosotros que sentimos la enorme responsabilidad que contraemos; es necesario remover todos los resortes: urge agotar todos los medios y todos los recursos, valiéndose de quien sea y como sea a fin de que no se perpetre este nuevo asalto a nuestra Institución más querida, mas veterana y más venerada.

Nosotros hemos prometido a nuestra masa que la división no se llevará a cabo. Nos han hecho recordar y esto reconocemos, que el pleito de la cofradía está envuelto por parte de nuestros enemigos en un ambiente de una política feroz. Los que han mangoneado hasta ahora, hoy no tienen influencia en Madrid.

Y bien: ¿Tampoco podemos encontrarla hoy nosotros? Nuestros hombres más representativos, no pueden hacer, siquiera una vez, también POLÍTICA de este pleito? Ellos ofrecen 1500 votos porque se haga la división, nosotros ofrecemos 3000 para que no se haga

Insistimos una vez más de que se trata de un pleito de vida o muerte de intereses sagrados, NUESTRA EXISTENCIA Y NUESTRO NACIONALISMO. Es doloroso hablar así, pero ya lo decimos el porqué: nos empujan a vivir o morir”

Bien bitartean, Jeronimo EAJren ordezkari -apoderado- moduan ikusten dugu 1933ko azaroaren hauteskunde orokorretan, “Escuelas” barrutian.

Epaiak, Gotxi zigor barik eta Kofradiako presidentzian jartzen du.

Epaiketa 1934ko martxoan egin zen. Eta erabakia, berriz, urte bereko ekainean eman zuen epaileak. Epaiak, kargu guztietatik absoluzioa eman zion Gotxiri. Epailearen aginduz itxita egon ondoren, ekainaren 14an batzartu zen arrantzaleen kofradia lehen aldiz, 1931ko iztiluak gertatu zirenetik. eta Jeronimo Gotxi bera izan zen batzarraren burua. Jendez ganezka egon zen batzar-gela. Euzkadi egunkariak zioenez, “se dio lectura a la sentencia del Tribunal por la que se absolvía al señor Gotxi y se levantaba la clausura que pesaba sobre la entidad, y se acordó reponer la Junta que había sido elegida el día 14 de noviembre de 1931”.

Geroztik eta frankismoa etorri arte, EAJren esparruan ikusiko dugu Gotxi. Batzoki berria inauguratu zenean, 1934ko ekainean, ondo aukeratutako gonbidatuen artean jesarru zuten antolatzaileek, mahai printzipalean. Horrela zehazten zuen Euzkadi egunariak argitaratu zuen kronikak: “El número de comensales fue, por disposición de los organizadores de los actos, limitadísimo, reduciéndose a los siguientes [...] Gotxi, presidente de la Cofradía de San Pedro”

Jeronimo Gochi untzian, bere bizitzako azken urteetan.

Jeronimo Gochi untzian, bere bizitzako azken urteetan.

1952ko urtarrilaren 29an hil zen.


Tagged: Bermeo, EAJ-PNV

Bermeoko abertzale historikoak (12): Martzelino Monasterio Anduiza, II Errepublika garaiko azken alkate jeltzalea

$
0
0

Banketxeko lanetatik herriko udal politikara

II Errepublikan zehar Bermeoko alkatetzan denborarik gehien iraungo zuen Martzelino Monasterio Anduiza jeltzalea, Bermeon jaio zen 1901ko urriaren 8an. Gurasoak, Bittorio Monasterio Intxausti eta Aszension Anduiza Bilbao izan zituen. Martzelinoren ostean -bera izan baitzen neba-arreben artetik zaharrena- beste hainbat seme-alaba izan zituzten senar-emazteek: Bittor, Jose Migel eta, gazteena, Ciriaco, besteak beste.

1919ko urriaren lehenean, hemezortzi urte zeuzkala, Banco de Vizcaya-ko Bermeoko bulegoetan hasi zen lanean  eta bertan burutu zuen 1936ko guda zibilera arteko ibilbide profesionala. Banketxean, langile porrokatua eta eraginkorra izan zen une oro. Zintzoa, zorrotza eta arteza diru-kontuekin. Eta horrez ganera, esan onekoa; bezeroari harrera ona ematen dakiten horietakoa. Lanean pilatutako merituak aitortuz, 1933ko urtarrilaren lehenean, bulegoko zuzendari izendatu zuten, eta kargu horretan ere lan oparoa eta emankorra egin zuen. Behin, banketxeko idazkari nagusiak lau hitzetan egiaztatu zuenez, “habiendo desempeñado su cometido a completa satisfacción”. Frankistek auziperatu zutenean, Bermeoko Falange-ko ordezkariek ere, langile ona eta arteza izan zela aitortu behar izan zuten. Nahiz eta jeltzalea izan, jakina. Horrela zioten behintzat, 1936ko guda zibilean, Sanandereko epaile militarrari bidali zioten gutunean:

“Colocado desde muy joven como empleado de la Sucursal del Banco de Vizcaya en Bermeo, sus aptitudes, honradez y simpatías le llevaron a ocupar el cargo de Director Gerente de la citada sucursal, que lo ha desempeñado a completa satisfacción”.

Adina heldu zitzaionean, Karmen Zubimendi Beltran de Guevararekin ezkondu zen eta sei seme-alaba izan zituen berarekin. Horietatik bost, Bittor, Felipe, Carmen, Aurea eta Agurne, gerra aurretik jaio ziren. Bermeon, beraz. Gazteena, berriz -Aurea izenekoa- gerra ostean munduratu zen; 1941an hain zuzen ere.

Politikaren esparruan, Martzelinok ez zuen jardun berezirik izan harik eta II Errepublika etorri arte. Orduan azaldu zuen bere sen politikoa eta erabaki zuen EAJko bazkide egitea. Frantzisko Basterretxearen jeltzale beteranoaren eraginez emango zuen urrats hori, seguru asko, Banco de Vizcaya-ko lankideak baitziren biak. Hala ere, Juan Bustinza alkate frankistak, zera idatzi zuen berari buruz: “era exaltado miembro del Partido Nacionalista Vasco”.

Banketxeko langilea izaki, militante gisa onartzeaz ganera, Alderdiaren kontabilitateaz eta diru-zaintzaz arduratzeko aukeratu zuten Bermeoko jeltzaleek. Horrela, 1931ko apirilaren 1ean, Primo de Ribera-ren diktadura ostean, EAJren Bermeoko Uri Buru Batzarra berriz eratu zenean, Tesorero-Contador kargurako izendatu zuten bazkideek. Eta hori gutxi balitz, udal-hauteskundeetarako zerrendan sartu zuten baita ere. Orduan, orain bezalaxe, diruaren kudeaketan eta administrazio lanetan ohituta zegoenak, abantaila nabarmenak zeuzkan, udal batean arrakastaz jarduteko.

Udal berria eratu eta gero, 1931ko ekainaren 9ko Osoko Bilkuran, Ekonomiako batzordearen buru izendatu zuten zinegotziek. Horixe izan zen, beraz, bere lehen ardura publikoa udalaren baitan. Geroago etorriko zen alkatetza.

Marzelino Monasterio (ezkerrean) bere bi anaiekin: Jose Migel (eskuman) eta (erdian)

Martzelino Monasterio (ezkerrean) bere bi anaiekin: Jose Migel (eskuman) eta Ciriaco (erdian)

Martzelino Monasterioren aurretik Bermeoko alkatetzan izan zirenak

Martzelino ez zen Bermeoko II Errepublikaren garaiko lehen alkatea izan. Epe historiko garraintzitsu horren baitan, Nikolas Laiuno Bilbao izan zen Bermeoko alkatetza estreinatu zuena. Izan ere, Errepublika aldarrikatu zen egunean -1931ko apirilaren 14an bertan- izan zen aukeratua Laiuno alkatetzarako. Egun seinalatu horretan egin zen udalbatzarrean, Tomas Arketak hartu zuen lehenbizi mahaiburuaren lekua, bera zelako -legeak ezartzen zuenari jarraiki- aukeratutako zinegotzien artetik, zaharrena. Arauak xedatutakoa betez, adineko presidenteak, hautaketa-ekitaldiari ekin zion eta zinegotziak banan-banan euren botoa eman ostean, esan bezala, Nikolas Laiuno atera zen alkate. Bera izan zen, beraz, II Errepublikaren garaiko lehen alkate jeltzalea Bermeon.

Baina Laiunoren alkatetzak ez zuen luzaroan iraun. Bi Osoko Bilkuratan bakar-bakarrik hartu zuen parte alkate gisa: apirilaren 21koan etan 28koan. Hortik aurrera, Florentzio Basterretxea jardungo zen alkate gisa; ordezko alkate, noski. Udaleko aktek esaten dutenez, “suplente del propietario”.

Baina errepublikazaleek helegitea aurkeztu zuten Bermeoko urnetatik ateratako emaitzen kontra. Eta onetsia izan zenez, hauteskundeak errepikatu beharra gertatu zen herriko bi barrutitan. Horiek egin ostean, 1931ko ekainaren 5eko plenoan, korporazioa berriro eratzeko erabakiak hartu ziren. Oraingoan, Nikolas Laiunok berak jokatu zuen adineko presidente gisa “por ser junto con don Agapito Anduiza el concejal de mayor votación y de más edad, que este último señor”. Jarraian, bakoitza bere boto-papera aurkezten joan ziren zinegotziak, alkatea eta alkateordeak izendatzeko asmoarekin. Bozka bukatu eta gero, Florentzio Basterretxea atera zen alkate, hamairu boto bere alde zituelarik. Beste lau boto, zuririk agertu ziren.

Bozkaren emaitza ikusita, Florentzio Basterretxea jabetu zen alkatearen karguaz eta ohiko diskurtsoa bota zuen agintaldiari hasera emateko. Aktaren hitzetan:

“El presidente interino proclamó el resultado de la votación y el señor Basterrechea (don Florencio) pasó a ocupar la presidencia, recibió la vara de su cargo y en breves palabras requirió la eficaz y abnegada colaboración de sus compañeros para desarrollar una labor fructífera administrativa, de que tan necesitada se halla el municipio”

Baina Florentziok ere ez zion alkatetzari denbora luzean eutsiko. Bere karguari uko egitearen erabakia hobeto ulertzeko, zera ohartarazi behar da: momentu tentsiotsuak zirela haiek; gogorrak; egonkortasun gutxikoak. Egoera politikoa eta eztabaida soziala, pil-pilean zeuden erabat. Euskadin, bereiziki, jeltzaleen eta ezkerreko errepublikazalen artean, tirabira nabarmenak sortzen ziren noiz nahi eta non nahi. Eta Bermeoko herria ez zen horretan atzean gelditzen. Udalaren barruan, hauteskundeetan suertatutako gehiengo abertzaleak, nekez hartzen zituen aintzakotzat Errepublikaren agindu eta arauak. Aitzitik, ahal zuen guztietan, errebelde agertu, jardun abertzalea nabarmendu eta bere bide propioa hartzeko ahalegina egiten zuen.

Horiek horrela, Bermeoko udala estuki lotzeko neurriak hartzen hasi ziren Errepublikako agintariek. Bermeoko herriari dagokionez, Errepublikaren esparrura erakarri behar zela zioten; berez ala indarrez; artez ala derrigorrez; onean ala txarrean. Eta politika horrekin aritu ziren zati batean, udalaren jarduna hurbil-hurbiletik ikuskatuz eta alkate zein zinegotzien desbideraketak gogor zigortuz.

Jose Maria Amilibia Matxinbarrena gobernadore berria izendatu zutenean, areagotu egin ziren berez nahiko estuak ziren tirabira eta tentsio horiek guztiak, Florentzio Basterretxea alkatea bera ere gaixotzeko arriskuan utzirik. Horrela adierazten zuen behintzat 1931ko abenduaren 5an Bermeoko UBBeko presidenteak Ramon Bikuña burukideari bidali zion gutunean, alegia, Bizkaiko Gobernadore Zibilak abertzaleei zien gorrotoaren ondorioz, kalte handiak sortzen zituela alderdiaren organizazioan, eta alkateari berari ere osasun arazoak ekarri zizkiola:

“Se acentúa cada día la saña con que desde el Gobierno Civil de esta Provincia se persigue al nacionalismo. Efecto de los disgustos es el encamamiento de nuestro dignísimo alcalde, don Florencio de Basterrechea.

Imploro, pues, de nuevo su intervención para que en la redacción de Euzkadi, como nos manifestó anteayer Elías de Gallastegui, que está en autos de todo lo que ocurre, sean acogidas con la benevolencia debida las cuartillas que, al objeto de contrarrestar aquella saña se proyecta emprender. Se lo agradecerán los nacionalistas de Bermeo, y el mismo Partido en especial”

1932. urtea, tentsioz jositako urtea izan zen Bermeoko udalarentzat. Gobernadore zibilak, Amilibiak, ez zuen bere fijazio eta erasoetan etsi eta, azkenean, gertatu beharrekoa gertatu zen: 1932ko urriaren 10ean, Florentzio Basterretxea alkatearen suspensioa erabaki zuen.

Florenzio Basterretxearen osasunean kalte handia eragin zuten estutasun eta joan-etorri hauek guztiak. Izan ere, ikututa utzi zuten urte askotarako. Sasoi honetan bizi izandako tentsioak utzi zizkion aztarnen sendagarri, amaren jaioterrira, Otxandiora alde egin zuen zati baterako, haizeak hartzen eta arima lasaitzen. Haindik bi urtetara, 1934ko abuztuan, Julen Urkidik zera ohartarazten zuen bere Euzkadi egunkariko  zutabean: “Otxandiano aldetik osasuna zerbait sendotuta emen ikusi gendun Basterretxea´tar Polentzi bere emaste eta seme-alabatxubakaz”.

Baina itzul gaitezen harira berriro ere. Alkatearen suspensioa gutxi iritzita, handik egun batzuetara, azaroaren 1ean, udal-korporazio oso-osoa kargutik kenaraztea erabaki zuen Gobernadoreak, “por estimar inmerso al Ayuntamiento en la falta grave a que hace referencia el artículo 189 de la Ley municipal”. Bezperan, urriaren 31an, Bermeon izan omen zen Gobernadorea eta zinegotzi jeltzaleek ez omen zioten merezi zuen protokoloa eta harrera eskaini. Aitzitik, bultzaka eta aldarrien artean hartu omen zituzten bera eta berarekin zihoazenak. Horregatik hartu omen zuen, besteak beste, zinegotziak udaletik kanporatzeko erabakia.

Erabaki latza zen hura. Hauteskundeetan aukeratutako alkate eta zinegotziak kargutik kentzea, ez da -ez horixe- nolanahiko erabakia. Erabaki larria da. Are larriagoa kontuan hartzen badugu Gobernadorea bera ez zela herriak aukeratutakoa, Madrilgo Gobernuak izendatutako kargua baino.

Hala ere, El Liberal egunkariak erabat txalotu zuen erabakia, “con evidente acierto y no menos justicia” hartutakoa zela argudiatuz. Arrazoi sakonak omen zeuden Errepublikaren aurrean geroago eta urrunago zebilen Bermeoko udalarekin neurri estu, zorrotz eta gogorak hartzeko:

“Se ha pretendido hacer de esta industriosa y noble villa una Kabila rebelde a todas las penetraciones pacíficas, algo sí como el coco del republicanismo de la provincia, el fantasma que agita sus extremidades para ausentar a la democracia.

Interpretando torcidamente las libertades que concede la República, alardean de no respetar, de burlar sus leyes y de obstaculizar su paso, y han llegado a creer, ingenuamente, que el nuevo régimen regirá en toda España menos en Bermeo. Acaso hayan tenido motivo en algún momento para pensar así, cuando los representantes del Gobierno se han mostrado excesivamente tolerantes y contemporizadores ante las extralimitaciones del nacionalismo; pero era de esperar que algún día se pusiera término a esta situación de excepción que parecían gozar los nacionalistas.

El nuevo gobernador Sr Amilivia, está, por lo visto, dispuesto a que la mencionada villa se incorpore a la República y ayer ha tenido ocasión de comenzar esta obra imprescindible.

El Sr. Amilivia, con muy buen criterio, que aplaudirán todas las personas sensatas, le ha separado provisionalmente de su cargo hasta tanto que el ministro de la Gobernación, como es de esperar, haga definitiva la suspensión y sancione la falta cometida”

Herriak aukeratutako udal-korporazioaren ordez eratu zen kudeaketa-batzordea

Herriak aukeratutako zinegotzien ordez, errepublikazalez eta ezkertiarrez osatutako kudeaketa-batzordea ezarri zuen Bizkaiko Gobernadoreak Bermeoko udalean.

Kudeaketa-batzordea, 1932ko azaroaren 1an bertan osatu zen udaletxearen batzar gelan. Gobernadore zibilak bere ordezkari bat bidali zuen prozesua gainbegiratzeko eta bere aurrean osatu zen behin-behineko batzorde kudeatzailea. Zortzi gizon izan ziren izendatuak horretarako:

Joaquín Vallés

Sabino Goienetxea

Julián Portuondo

Justo Etxebarria

Higinio Ereñozaga

Pascual Telleria

Luis Baskaran

Pablo Balza

EAE-ANVko Gonzalo Nardiz eta Santiago Uribarri ere batzarrera deituak izan ziren, baina ez ziren bertaratu. Ez zuten prozesu hartan parterik hartu nahi. Legeak, Alkatea aukeratzeko aurrikusten zuen prozedura gauzatu eta gero, Justo Etxebarria -Justu Buru- suertatu zen alkate. Alkateordeak, berriz, Telleria, Baskaran eta Portuondo izan ziren. Baina hurrengo egunean, Etxebarria-k uko egin zion alkatetzari “por motivos de delicadeza”. Eta bere ordez Pablo de Balza de Vallejo arabarra aukeratu zuten.

Justo Etxebarria, batzorde kudeatzaileko alkatetzari uko egin ziona; "por seinsibilidad"

Justo Etxebarria, batzorde kudeatzaileko alkatetzari “por motivos de delicadeza” uko egin ziona

Arratsaldean, Amilibia gobernadoreak, ohar bat eman zien kazetariei, Bermeoko udal gobernuaren aldaketa, lasaitasun osoz, paketan eta iztilurik gabe gauzatu zela adieraziz. Horren ondorioz –zehazten zuen- “en Bermeo la tranquilidad era absoluta y que había empezado a funcionar la Comisión Gestora que había designado alcalde a Pablo Balza”. Eragozpen bakarra izan omen zen: “que uno de los vocales de significación socialista, había presentado la renuncia fundándose en motivos de salud y que se repondrá al que ha de sustituirlo”.

Karguari uko egin zioten gainontzekoei buruz galdetu ziotenean, dena gezurtatu zuen Amilibiak: “únicamente el señor Etxebarría propuesto para alcalde gestor, declinó el ofrecimiento y quedó en la Comisión en calidad de vocal”. Hala ere, Gobernadoreak izendatu zituen EAE-ANV-ko kideak, ez zeudela karguetan irauteko prest aitortu zuen.

Pablo Balza-ri dagokionez, Euzkadi egunkariak honako profil hau egiten zuen: “escribiente de la panadería del señor Olarte, presidente de la Comisión Gestora de la Diputación de Araba. Este señor es republicano desde la fecha de la implantación de la República poco más o menos y recientemente presidió un mitin de los elementos social revolucionarios…”.

Euzkadi egunkariak, jeltzaleen izenean, gogor egin zuen Gobernadore Zibilak hartutako erabakiaren kontra. Ez zen onargarria, bere ustez, herriak aukeratutako ordezkaritza kargutik kendu, bazterrean utzi eta, bere ordez, Bermeoko udalean Gobernuak izendatutako korporazioa jartzea.

La Gaceta ere -abertzaleei joerarik ea sinpatiarik ez zien arren- neurriaren kontra agertu zen:

“Nuestra actitud de protesta ante las Comisiones Gestoras como organismos contrarios al fuero y la tradición democrática vasca, es bien conocida.

Pero en este caso creemos que el paso tiene, además, el desacierto que le viene de la desproporción entre la medida y las causas que la han motivado.

En Bermeo existe una exacerbación política, complicada, en la práctica, con cuestiones de orden económico, que hacen en todo momento delicada la misión del gobernante. El tacto y la prudencia deben allí extremarse.

El pleito de la Cofradía, envenenado por ingerencias políticas, sigue en pie. Convengamos en que sea necesaria la intervención en Bermeo; pero intervención pacificadora, imparcial, que en lo económico social lleve a aquellas gentes la sensación de confianza en la justicia y en ello, la política reduzca a sus justas proporciones las mutuas discrepancias que forzosamente han de existir.

Esta efervescencia de los ánimos explica suficientemente los últimos acontecimientos.

Los movimientos populares, cuando en ellos late un anhelo de justicia, tienen un carácter psicológico particular, conforme al cual debe orientar su gestión el gobernante.

Este es el caso de Bermeo. Y no nos explicamos cómo nuestros actuales gobernantes, que con frecuencia disculpan otras manifestaciones y aún excesos populares, han aplicado a este caso una sanción tan grave y tan antidemocrática como la destitución de un Ayuntamiento de elección popular para sustituirlo por una Comisión Gestora”

 

Hurrengo egunetan, beste hiru gizon izendatu zituen Gobernadore zibilak, Bermeoko Batzorde Kudeatzailea osatzeko: José Pérez, Frantzisko Bilbao Astui eta Pedro Garmendia Sasiain.

Batzorde kudeatzailea, zazpi bat hilabetetan jardun zen Bermeoko udalaren aurrean. Eta ekimen asko bultzatu zuen tarte horretan, Bermeoko errepublikazaleek eta ezkertiarrek ere bazekitela herriaren onerako lan egiten erakusten emateko asmoarekin. Besteak beste, Indalecio Prieto, PSOEko buruzagia eta Herrilanetako ministroa herriko seme kutun izendatu zuen, molle berriaren -egungo rompeolasen- lanak bultzatu zituelako, horretarako behar ziren aurrekontuak Gorteetara eraman eta onartaraziz. Azaroaren 6ko aktak dionez:

“la propuesta del señor Vallés, que ensalzó a dicho señor Ministro por su amor a Vizcaya y del interés que viene prestando al puerto de esta villa, como lo demuestra el proyecto de ley citado, por el que, aprobado que sea, será autorizado el Ministro para contratar por subasta las obras del proyecto, por un presupuesto de 4.988.711, 11 pesetas, para ser ejecutadas en tres anualidades, se acordó: expresar el agradecimiento más entusiástico a dicho señor Ministro y a los Presidentes del Consejo de Ministros y del Parlamento, y declarar al Ministro de Obras Públicas, “Hijo Predilecto de Bermeo”, expidiéndosele la ejecutoria o en diploma en pergamino”

Joakin Vallés gizagaixoa, proposamena aurkeztu zuena, handik egun batzuetara hilko zen. Indalecio Prietoren omenezko ekimen hurarekin eman zuen, seguru asko, bere ibilbide politikoaren azken urratsa. Urrats okera, izan ere, “predilecto” hori, jatorriz herriko semeak direnei bakar-bakarrik aitortu ahal zaielako. Herrian jaio ez direnei, “hijo adoptivo” titulua eman dakieke, baina ez “hijo predilecto”.

Izendapenaren berri emateko eta adierazi beharreko ohoreak agertzeko, Udaleko eta kanpoko Kofradiako ordezkari talde bat joan zen Madrilera 1932ko abenduan. Prietorekin batzartu, Bermeoko portuaren alde egindakoagatik eskerrak eman, pergaminoa eskuratu eta argazkia atera zuten berarekin. Pozik itzuli ziren ostera hartatik. Akta liburuetan ere horrela jaso zuten egindako bidaiaren balantzea:

“La presidencia reseñó el viaje a Bilbao y Madrid realizado por la Comisión Municipal [...]; con el Excmo Sr don Indalecio Prieto para entregarle el artístico pergamino de su declaración de hijo adoptivo de Bermeo [...] terminando por manifestar que en todos los centros oficiales que la Comisión había visitado, había sido objeto de atenciones y de sinceras ofertas, hasta un punto poco sospechado”

Bermeoko udaleko batzorde kudeatzailearen eta kanpoko kofradiaren ordezkariak Prietorengana joan zirenean, "hijo predilecto" eta izendatzen. Pablo Balza, Prietoren eskuman diploma erakusten dagoena da

Bermeoko udaleko batzorde kudeatzailearen eta kanpoko kofradiaren ordezkariak Indalecio Prietorengana joan zirenean, Bermeoko “hijo adoptivo” izendatzen. Pablo Balza, Prietoren eskuman diploma erakusten dagoena da

Herriak aukeratutako zinegotziak euren karguetara itzuliz, Martzelino Monasterio alkatetzara

Amilibia Gobernadoreak suspenditu zuen udal-korporazioak, 1933ko uztailaren 17an berreskuratu zuen agintea berriro ere. Gobernadorearen erabakia Estatu Kontseiluak aztertu zuen eta Alkatearen eta Alkateordeen kasuan izan ezik ez zuen begi onez ikusi udal-korporazioaren suspensioa. Hori dela eta, zera erabaki zuen:

1.- Bermeoko udaletik kanporatutako zinegotziak, euren karguetara itzularaztea

2.- Alkate eta Alkateordeen kasuan, suspensioa ontzat hartu eta legearen arabera dagokion espedientea tramitatzea.

3.- Karguetara itzulitako zinegotzien kasuan,  suspensioa ahalbidetu duten arrazoiak jarraituz gero, espediente berria tramitatzea.

Behin herriak aukeratutako zinegotziak euren karguetara itzuliz gero, Amilibiak izendatu zuen kudeaketa-batzordeak, berehala geldiarazi behar izan zuen bere jarduna.

Baina udal-korporazioa berriro eratzeko, legeak aurriskuten zuen protokoloa bete behar zen ostera ere. Oraingoan, Agapito Anduiza zinegotziak burutu zuen mahaia, “por ser el concejal de mayor votación entre los presentes”. Eta aktak esaten duenari jarraitzen badiogu,

“Se procedió después a la elección de Alcalde, cuya votación se hizo por medio de papeletas que los ediles fueron depositando en una urna. Terminada la votación, resultó elegido Alcalde Presidente don Marcelino Monasterio y Anduiza, que obtuvo 11 votos, contra uno a favor de Ruperto Ormaza y 2 en blanco, proclamándose como tal por el Presidente interino y recibiendo las insignias de su cargo, para el que quedó designado con carácter definitivo, por haber tenido sufragios que completan la mayoría absoluta del número total de concejales”

Hortxe dugu bada, Martzelino Monasterio Bermeoko alkatetzara eraman zuen hautaketaren berri ematen duten akta liburuaren pasartea. 1933ko uztailaren 14an gertatu zen. Alkateordeak, Juan Bautista Maturana, Juan José Arenaza, Tomas Arketa eta Gonzalo Nardiz aukeratu zituzten.

Herriak aukeratutako zinegotziek euren kargua berreskuratu zuten batzarraren akta.

Herriak aukeratutako zinegotziek euren kargua berreskuratu zuten batzarraren akta. Batzar horretan bertan, aukeratu zuten Martzelino Monasterio Bermeoko alkate

Berri hau jasotzeko Julen Urkidi kazetari bermeotarrak Euzkadi egunkarian argitaratu zuen kronikak, Bermeoko jeltzaleen poza  islatzen zuen, euren ordezkariek herriaren bozkarekin lortu zituzten karguak, berreskuratzeagatik:

“Urijak bi-bidar autetsiriko ziñegotzijak igazi zan astian artu dabe euren aginbidiak

Urijak beintzat, benetako Bermeo´ko urijak, poz-pozik ikusi eta artu dau askonerako be Soriatarrak edo… Galiziatarrak osatu daben zuzutsa: “Obeto da berandu iñoz bere baño” esaera zarrak diño lez.

Udal au, ba, zerbaitxu aldatu da. Len Basterretxea jauna zan endore (alkate); Orain eskubide gustijak kendu deutsezela endoretasunerako españar agindarijak eta beronen ordez, Monasterio´tar Markelin ixentau dabe.

Udal oneri opa deutsat, bijotzez, lan zindo eta zuzutsalia izatia. Zorijonak danori

Gora urijaren aginduba eta bera beti “Comisión Gestora” deritxon aginte-ordea, bai udal-etxietan eta, bardin aldundegijetan be”.

Bere lehen osoko bilkuran, keinu ederra egin zuen Martzelinok herriko agintarien arteko batasuna eta elkarlana bilatze eta lantze aldera. EAE-ANV-ko Nardiz aipatu zuen. Alkateorde izendatu berrien artetik, jeltzalea ez zen bakarra, alegia. Bere hitzak erakusten ematen dute zinegotzien artean giro ona eta herriarekiko konprometitua lantzen saiatu zela.

“La Presidencia dice que antes de entrar en la discusión del orden del día quiere manifestar que le consta que el nombramiento de Teniente de Alcalde recaído en el Sr. Nardiz, ausente en el acto de reposición del Ayuntamiento, ha sido acogido con satisfacción y con este motivo hace un llamamiento a las minorías para que influyendo en los respectivos sectores políticos a los que pertenecen, traten de que desaparezcan las pequeñas pugnas políticas llegando a la pacificación de espíritus que tan necesitada se halla Bermeo para de ese modo llevar a cabo una labor administrativa fructífera. El Sr. Nardiz agradece el nombramiento y ofrece su colaboración para secundar la gestión de la Corporación, máxime inspirándose en los móviles ofrecidos por la Presidencia”

Alkatetzak ez zion oztoporik egin, ordura arte bezalaxe, Ekonomiako batzordearen buru izaten jarraitzeko. Banketxeko langilea zen -arteza, zorrotza eta zintzoa, izan ere- eta nekez aurkitu zitekeen bera baino hobeagorik kargu horretaz jabetzeko.

Karguaz jabetu eta egun gutxitara, ekitaldi garrantzitsuetan parte hartzea suertatu zitzaion Marzelinori; herritarrentzat eragin handia izan zuten ekitaldietan. Lehenengo eta behin, Madalen eguneko jaian parte hartu zuen, Bermeoko alkateari jaiegun horretan dagokion protokoloa betez. Uztailaren 20ko plenoan, erabaki zuten “la celebración de la festividad de la Magdalena, observándose las costumbres de otros años y a propuesta del señor Arqueta, que la banda toque ese día en la plaza de Arana-Goiri”

Abuztuaren 6an, Jose Rufo Uriarte Itxausti bermeotar-argentinoaren aldeko omenaldian egon zen, urte asko eta askotan, Buenos Aireseko La Baskonia aldizkariaren zuzendaria izan zena gogoratzen zuen brontzezko plaka bat eskola publikoetako egoitzaren atarian jarriaz.

Rufo Uriarte bermeotar-argentinoaren omenaldian. Alkatea, Marzelino Monasterio, brontzezko plaka askatzen dagoena da.

Jose Rufo Uriarte bermeotar-argentinoari 1933ko abuztuaren 6an eskaini zitzaion omenaldian. Alkatea, Marzelino Monasterio, brontzezko plaka askatzen dagoena da.

Abuztuan bertan -hilaren 28an- Bermeoko bi bapor elkarren kontra jo zuten Castro Urdiales-eko portutik zortzi miliatara. Izaro eta Osasuna, ziren ontzien izenak. Iztripuak, hainbak kalte sortarazi zuen eta egonezin handia ekarri zuen Bermeora Andramari bezperatan.

Izaro bapora hondora joan zen, eta barruko gizon guztiak ere itsasora erori ziren, gauaren ilunaren azpian. Baina Osasuna untziak eta bertako arrantzaleak ere ere eurena eraman zuten. Denatara, hamaika gizon ito ziren ezbehar hartan: sei Osasuna-koak eta bost Izaro-koak. Gehienak abertzaleak; jeltzaleak. Alkateak, lutoa ezarri eta domekako musika debekatu zuen. Ikurrinak erdibidean eskegi, eta itotako familiei 8000 pezeta ematea erabaki zuen.

Osasuna eta Izaro baporuntzien arteko txokean ito ziren arrantzaleen aldeko hiletak: Monasterio aurreneko filaren erdian dago, korbata eta txapelarekin. Eskuma-ezkerrean, kofradietako presidenteak. Atzean, Gorteetako diputatuak.

Osasuna eta Izaro baporuntzien arteko txokean ito ziren arrantzaleen aldeko hiletak: Monasterio aurreneko filaren erdian dago, korbata eta txapelarekin. Eskuma-ezkerrean, bi kofradietako presidenteak. Atzean, lebita eta kopazko kapelarekin, Gorteetako diputatuak (Argazkia: Cirilo Zabala Allika)

Hurrengo urtean, beste ekitaldi aipagarri batean parte hartzea gertatu zitzaion. Urtebiko beltzean zegoen II Errepublika; Bienio negro delakoan. Eta ezkerreko indar politikoek jo eta ke zebiltzan oposizio lanetan. Catalunya eta Euzkadiko abertzaleek ere lankidetza-saioetan zebiltzan, Madrilen nagusa zen gehiengo politiko eskumarrak Catalunya-ko autonomiari egiten zion kaltearen kontrako protestan. Hori dela eta, diputatu jeltzale batzuk Barcelona-ra joan ziren bisitaldia eginez anaikidetasuna erakusteko eta, horren trukean, bertako beste batzuk ere Euskaditik ostera bat egin zuten.

Catalunya-ko diputatuak 1934ko irailean etorri ziren Euskadira. Hainbat lekutik igaro ziren. Eta Bermeon ere izan ziren, jakina. Bermeon, harrera ezin hobea jaso zuten. Julen Urkidik, kronika leuna idatzi zuen Euzkadi egunkariaren abuztuko 10eko alean, bisitaldiaren berri emateko. Egonaldi paketsua izan zutela Bermeo ematen du bere idazkia irakurriz gero:

“Igandez, Bermeoko Uritxu oneri ikertalditxu bat egiten etorrita emen egon ziran Katalunya´tar abertzale ospatsu-ospatsubak diren Domenech, Blasi eta Cardona jaunak.

Cardona jauna “Nosaltres Sols” Katalandar Bazkun Abertzeleko lendakari kementsuba dozu. Baia eurori lagunduten etorri ziran Bilbao eta albo errijetako jaun batzuk be.

Nasa edo portu-aldia, Atalaya, Umien-Etxia, Jon Deuna´ren Arkua, Arana Goiri Zelaya eta Batzoki barrija ikertau ondoren Sukarrietaratu ziran Sabin abertzale irakasle andija ixan zan Sabin´en ilobija ikertutera. Emetik Bilbao´ratu ziran lasterrian.

Agur Katalan´dar adiskide maitiak,ekin lanari zeben aberrijaren askatasuna lortu arte”

Baina bisitaldi hartan, Urkidik jasotzen duena baino iztilu gehiago izan zen.

Euzkadi egunkariak berak argitaratu zuen kronikaren arabera,

“En Bermeo, el recibimiento que les dispensó el pueblo fue sobremanera efusivo. Prevenido el vecindario de su llegada, salió a recibirlos a la entrada de la villa, congregándose allí muchos miles de personas que se trasladaron ante el Ayuntamiento detrás de la caravana de automóviles”

Herriari buelta bat eman eta udaletxera joan ziren alkatearekin, hots, Martzelino Monasteriorekin batzartzeko. Elkar agurtu eta gero, batzuk eta besteak balkoira atera ziren goiko plazan bilduta eta txaloka zegoen jende-mordoari oles egiten. Jose Antonio Agirrek esta Santaló-k hartu zuten hitza, herritarrez betetako plazatik “Gora Euzkadi” eta “Viva Catalunya” aldarriak noiz-nahi eta zenbat-nahi ateratzen ziren bitartean. Orduan hasi omen ziren iztiluak.

Euzkadi egunkariari jarraitzen badiogu, Agirre hitz egiten hasi zenean, Guardia zibilaren nagusiak ixiltzeko agindu zion eta balkoitik alde egiteko. Eta hori guztia gutxi balitz, zera esan zion: “sepa usted que si el pueblo se levantase, la Guardia civil tiene orden no de disparar sobre el pueblo, sino sobre los parlamentarios”. Eta Agirrek orduan, zera erantzun omen zion: “Pues entonces, la Guardia civil sufriría las consecuencias”.

Aitzitik, Guardia zibilak gobernadoreari egindako partearen arabera, zera gertatu zen:

“Una vez en el salón del Ayuntamiento de la villa de Bermeo y asomados a los balcones que dan a la plaza, los señores Aguirre y Santaló dirigieron la palabra al pueblo, dando voces y gritos de Gora Euzkadi Askatuta y Visca Catalunya Lliure, siendo expulsados de dicho lugar por el delegado de la autoridad. Al descender las escaleras, la mayoría daba diversos gritos, haciéndolo también el alcalde de la villa, don Marcelino Monasterio Anduiza, el cual, para atraer y excitar a las masas, con los puños cerrados y en alto gritaba: Gora Euzkadi Askatuta, habiendo observado que el teniente de alcalde don Gonzalo Albaina daba también los mismos gritos, como asimismo lo hizo el concejal don Julián Uriarte Goitia”.

Gobernadorearen oharrak argi asko nabarmenarazten zuenez hau guztiau ez zen asmakizun hutsa; aitzitik Rafael Díaz eta Lauro Medina guardia zibilek ikusi omen zuten euren begiekin.

Horietaz aparte, Cirilo Zabala eta Vicente Goitia ere aldarri berdinak botatzen ibili omen ziren. Hori dela eta, Velarde gobernadoreak, 5000 pesetatako isuna ezarri zien Martzelino Monasterio eta Gonzalo Albainari. Julian Uriarte zinegotziari, berriz, 3000 pezetatako isuna. Eta Cirilo Zabala gazteari, 1000 pesetatakoa.

Bermeoko korporazioa, Elantxoben, Madalen eguna ospatzen. Eskumatik hasita, bosgarrena da Marzelino Monasterio

Bermeoko korporazioa, Elantxoben, Madalen eguna ospatzen. Eskumatik hasita, seigarrena da Marzelino Monasterio, Bermeoko alkatea.

Baina giroa erabat okertu zen hurrengo egun eta asteetan. Madrilen agintzuen zuen eskumako Gobernuak, Catalunya eta Euskadiren autogobernua murrizten zuten neurriak hartzen hazi zen eta indarrarekin babesten zituen bere erabakiak. Horrek, protestak sortu zituen, jakina.

Euskal udaletako ordezkari asko eta askok, Zumarragan egin zuten Kontzertu Ekonomikoaren aldeko aldarrikapenagatik, Gobernu zentralaren zigorra jaso zuten. Donostiako alkatea, esate baterako, kargutik kentzea erabaki zuen Gobernuak. Eta beste herri batzuetako alkate eta zinegotziak auziperatuak izan ziren Gobernuaren aginduak ez betetzeagatik. Hori dela eta, aho batez dimisioa aurkeztea erabaki zuen askok.

Iraileko lehen asteetan, hain zuzen ere, dimisioa nola aurkeztu behar zuten eztabaidatzen zebiltzan protesta estrategian zebiltzanak. Bilbon, esate baterako, iraileko 7ko egunkariek esaten zutenez, “los concejales de Bilbao han celebrado una reunión con el ex alcalde Sr. Ercoreca para cambiar impresiones sobre la forma en que han de presentar al secretario su dimisión colectiva”.

Bermeoko zinegotziak ere ez ziren ainko-mainkoetan ibili. Berehala dimititu  zuten; udalerrien arteko batzordeak erabakia hartu baino egun bat lehenago. Eta 1932an bezalaxe, kudeaketa-batzorde baten agindupean gelditu zen berriro udalerria, harik eta 1936ko hauteskundeen ostean, karguetatik kanporatutako zinegotzi guztiak euren postuetara itzuli ziren arte.

1936ko guda zibileko denboretan Bermeoko alkatetzan egindakoa

Bermeoko alkatea zen heinean, 1936ko urriaren 7an, Jose Antonio Agirre lehendakari aukeratua izan zen zeharkako hauteskundean, Bilbon antolatu ziren lau mahaietatik, bateko kidea izan zen Martzelino. Lehenbiziko mahaia, Bilboko udaletxean eratu zen. Bigarrena, Gobernu zibilean, “edificio del Banco de Comercio” delakoan. Hirugarrena, Diputazioaren jauregian. Eta laugarrena, berriz, Entzutegian. Foru Aldundiaren egoitzan eratu zen mahaian, Rufino Laiseka izan zen mahaiburua, hots, Diputazioa kudeatzen zuen Gestorako presidente. Bere Ondoan, Marzelino Monasterio, Bermeoko alkatea eta Ismael Lopez, Gernikako zinegotzia izan zituen.

Geroztik, alkatea zenez, udalerriko segurtasunaren ardura nagusia hartu zuen, Junta de Defensa delakoaren buruan jarririk. Erantzukizun hori egikarituz, herriko pakea eta giza-bizitzarekiko errespetua bermatzea suertatu zitzaion. Errepublikan zehar interes handia izan zuten jeltzaleek herriari erakusten emateko, egun haietan kalean gertatzen ari ziren iztilu eta iraultzen erdian, Sabino Aranak sortutako Alderdia zela gizartearen ordena eta herriaren pakea bermatzen zuena. Euzkadi eta El Día egunkariek, noiz nahi nabarmenarazten zuten tradizionalisten aurren, jeltzaleak zirela iraultza sozialaren arriskuaren aurrean gizartearen egonkortasuna zihurtatzen zutenak. Bermeoko batzoki berria inauguratu zenean, esate baterako, El Día egunkariak, garrantzia handia ematen zion jendetza izugarria bildu zen arren, gauza guztiak artez eta pakez gertatu zirelak adierazteari:

“A pesar de las miles de personas concentradas, no se dio en Bermeo el domingo ni el más leve incidente.

Tranquilidad absoluta. Marchamo ya habitual en las organizaciones nacionalistas. Demostración irrebatible de que nuestro Partido ese el máximo exponente del orden en Euskadi.

En cambio, ya ven ustedes a esos cuatro pobres diablos de carlistas que aún quedan. Allí donde van no faltan tiros y garrotazos.

A pesar de lo inocentes que son. Decididamente, su “extremada nobleza y piedad”, constituye una provocación”.

No sabemos cómo se las amañan, pero siempre llevan el disturbio, como inseparable compañero….

Júzguese el contraste que la realidad claramente nos brinda”

Guda etorri zenean, areagotu egin ziren jeltzaleek, zentzuneko eta printzipioetako jendea zela erakusten emateko egin zituzten ahaleginak. Gehiegikerietan zebiltzan ezkertiar erradikalen aurrean -eleizak erreten edota eleizbideko jendeak erahilten- sinesmen askatasuna eta norbanakoaren bizitza errespetatzen duen jendea zela agertu nahi zuten.

Bermeo ez zen horretan salbuespena izan. Eta Martzelinok berak ere, Bermeoko alkatetzan iraun zuen bitartean, ahaleginak eta bi egin zituen, udalerriaren barruan, bakea eta herritarren segurtasuna bermatzeko. Saiakera bereziak egin zituen aparteko arrisku egoeran zeuden eleiztarrak eta monarkiazale eskumatarrak milizianoen indarkerietatik babesteko. Frankistek ireki zioten epaiketa militarrean egin zuen adierazpenean, argi eta zehatz eman zuen Martzelinok, Bermeon, arriskuan zeudenen giza-bizitzak bermatzeko egin zituen ahaleginen berri:

“Que de su actuación en Bermeo, durante el período rojo, evitando que las personas de derechas fuesen llevadas a las cárceles y que se cometiera en aquél pueblo un sólo asesinato, pueden dar testimonio [...] todas las personas de aquél pueblo, haciendo constar que varias veces intentó dimitir ante aquella situación que le repugnaba y que la gente de derechas del pueblo y los mismos que estaban detenidos en sus domicilios, por los elementos izquierdistas, le rogaron que continuara, salvaguardando así las personas y los intereses de los que eran afectos al Movimiento Nacional

Izan ere, Guda-Kontseiluaren espedientean, Bermeoko hainbat abade, lekaide, lekaime eta eskumako jenderen lekukoak aurkitu daitezke horren guztiaren testigantza emanez. Ikus ditzagun batzuk.

Santa Mariako erretoreak, Bernardino Garaizar zenak, Martzelinoren erlijio-bizitzari buruzko profil zehatza idatzi zuen, sinesmenduna, eta eleizbideko gizona zela adieraziz. Bere jardun publikoan ere eleizarekiko eta eleiztarrekiko errespetuarekin jardun omen zen, ezkerreko alderdi eta militanteen erasoen aurrean, babesa eskainiz:

“…ha observado una conducta moral y religiosa privada intachable y muy buena; pertenece al Consejo de Administración del Dinero de Culto y Clero en el que ocupaba el cargo de Tesorero. Ha sido también miembro directivo del Círculo Social Cristiano de esta villa, estando siempre a disposición de los párrocos de las Parroquias de ésta.

En cuanto a su actuación como autoridad, todos los sacerdotes, religiosos, religiosas y personas de derecha estamos agradecidísimos porque gracias a él se ha mantenido el Culto de nuestras Iglesias, y hemos podido cumplir con las obligaciones propias de nuestro estado”

Parrokoaren berba hauek banan-banan eta puntuz-puntuz baieztatu zituzten herriko lekaide eta lekaimeen komunitate guztiak. Karmeldar lekaimeak esaten zuten:

“Que siendo Alcalde de esta villa, Don Marcelino Monasterio en el tiempo que los separatistas vascos nos obligaron a salir del Colegio para poner en el mismo el cuartel de sus milicias, el Sr. Monasterio, que siempre se portó bien con nosotras, se opuso a ello pidiendo siquiera el último piso para que en él habitase la Comunidad y no siendo admitida su demanda, nos proporcionó una buena casa para refugiarnos”.

Josefinak ere antzeko zerbait adierazten zuten:

“…que el alcalde (que lo fue de esta villa) don Marcelino Monasterio, se ha mostrado siempre con esta Comunidad con toda deferencia y caballerosidad, debido a su espíritu altamente religioso, manifestado en las diversas ocasiones que para la solución de nuestros asuntos exclusivos hemos tenido que recurrir a su intervención.

Durante el dominio de los rojos y nacionalistas, en que la escasez de víveres llegó al extremo de no tener con qué sustentar a nuestras colegialas internas, atención cuanto le fue posible a nuestra necesidad, suministrándonos lo suficiente.

En atención a nuestra calidad de Religiosas nos expidió una tarjeta para que sin guardar cola como el resto de la población, nos proveyeran de pan y demás comestibles.

Requisó nuestra vivienda para el Partido Nacionalista, no con objeto de ocuparlo, sino para evitar que se posesionaran de ella los rojos.

Por todo lo cual y por otros muchos casos que no nos es dado enumerar por ocurrir casi a diario y haber sido solucionados siempre a nuestro favor, nos aunamos toda la Comunidad, complaciéndonos en firmar la presente declaración como muestra de gratitud y aprecio”

Casa del Niño-ko lekaimeen idazkia, bere aldetik, hunkigarria da oso:

“Queremos hacer constar el buenísimo comportamiento con toda esta Comunidad. En los momentos de tribulación en esta casa por motivo de los rojos, ha sabido venir para tranquilizarnos y asegurarnos que mientras él estuviera en el mando podíamos estar tranquilas, no nos sucedería ningún malestar.

Como esta Casa del Niño está un tanto retirada nos puso guardas de día y de noche, debido a esa vigilancia hemos podido vivir con tranquilidad, por lo que le estamos sumamente agradecidas”

Zoro-etxeko lekaimeena ere parekoa:

“Debido a sus desvelos y vigilancia hemos podido pasar estos tiempos calamitosos con alguna tranquilidad. Por lo que le estamos agradecidísimas de su delicado comportamiento con esta santa casa y Comunidad”

Frantziskotarren lekukoa ere ez zen atzean gelditzen:

“…que el último alcalde nacionalista de esta villa, Don Marcelino Monasterio se ha hecho acreedor a la gratitud de esta Comunidad por su fortaleza y energía, en favor de este Convento de que dio pruebas durante la dominación roja y nacionalista. Señaladamente en los siguientes casos:

1.- Los primeros días de la guerra, cuando se divulgó por la villa la noticia de haber sido incendiado el Convento de la Concepción de Bilbao, hubo mucho revuelo entre los elementos marxistas de la localidad y hablábase entre ellos de incendiar y quemar este Convento. Don Marcelilno montó día y noche una guardia especial por las proximidades del Convento e impidió se perpetrara semejante criminal intento.

2.- En varias ocasiones en que la Comunidad se encontraba en una verdadera penuria de alimentos por causa de la guerra, proveyó por los medios que él podía a las necesidades de la Comunidad, en la medida que las circunstancias lo consentían.

3.- Así mismo, en varias ocasiones en que las autoridades marxistas quisieron requisar el edificio de la “Antoniana”, el Convento y la iglesia para cuartel, para refugiados procedentes de la evacuación de Eibar y para dependencias de abastos, respectivamente, haciendo salir del Convento a la Comunidad, no lo consintió en ningún caso y únicamente los salones de la “Antoniana” para gente refugiada, escogida por su seriedad y sus sentimientos religiosos.

4.- Fomentó grandemente la enseñanza de la religión y la doctrina cristiana y quiso pensionar a todos los Padres de la Comunidad si quisieran prestarse a la enseñanza del Catecismo y desde luego pensionó a cuatro.

5.- En todo momento estuvo atento para impedir que se nos causara alguna molestia y frecuentemente nos llamaba por teléfonos por si nos ocurriese alguna necesidad”.

Eskumako jendearen hitzak ere ezker onekoak ziren Martzelino Monasteriorekiko eta bere gizatasunaren adierazle argiak dira. 1936ko irailaren 4tik 1937ko apirilaren 30era bitartean “Etxe kartzela” jasan behar izan zuten Bermeoko eskumatarrek, aho batez eta idatzirik aitortu zuten, Marzelino Monasteriori ezker lortu zutela Bermeotik Bilbora ez eramatea, neurri horrekin, beste eskumatar batzuk jaso zituzten erasoak eta kalteak ekidituz:

“Que aun dada su filiación nacionalista vasca, en cuya representación ostentaba, surgido el Glorioso Movimiento, el cargo de Alcalde y como tal el de Presidente de la Junta local de Defensa de la República, por informes que estiman veraces y fidedignos les consta que, debido a su gestión particularísima y sorteando toda clase de dificultades, que muchas nacían de órdenes superiores, como consecuencia de denuncias de vecinos de este pueblo, logró que no se ejecutara el anhelo de los rojo-separatistas de trasladarlos a Bilbao, logro que de haber cristalizado hubiera supuesto, cuando menos, la serie de vejámenes y persecuciones de que fueron objeto otros beneméritos españoles.

Que no tan solo consiguió este su objetivo, sino que, además pueden manifestar que con la condición de presos fueron objeto de especial vigilancia por parte de la Autoridad local, como medio a evitar desmanes que pudieran surgir y atropellos que pudieran causarse con los suscritos”

Agiria sinatzen dutenak, Bermeon, II Errepublikaren garaian, eskumako blokea osatzen zuten garrantzitsuenak eta ezagunenak dira: Hilarion Ibarlucea, Ciriaco Gervasio, Rafael Nardiz, Cosme Luzarraga, Francisco Arguiñano, Lazaro Barrueco, Cruz Gandarias, Domingo Jayo, Lino de Ortube, Felix Esquibel, Martin Lejárraga, Justo Luzarraga, Hipólito Elortegui eta, euren artean, Pablo de Zamarripa abadea eta euskal idazle ezaguna.

Bermeoko Falange-ko Nagusiak, argi asko esaten zuen, gizon zintzoa eta ohitura osasuntsuetakoa zela -”ha observado siempre una conducta irreprochable tanto moral como religioso”- eta alkatetzan ere, EAJko kidea izan arren, artez eta zuzen jardun zela:

“constituyendo su actuación una verdadera garantía en el mantenimiento del orden, así como en la defensa y seguridad de las personas calificadas de derechas que estuvieron detenidas ocho meses en sus domicilios, pues con su autoridad consiguió evitar se cometieran desmanes y sobre todo que fueran trasladadas a las cárceles y barcos de Bilbao como lo pretendían repetidamente otros elementos del Comité, hasta el punto de que, según referencias que se estiman veraces, hubo momentos en que fue amenazado por oponerse tenazmente a las pretensiones de los citados elementos”

Arturo Ezkurra, muelle berriaren lanak zuzentzen zituen Ingeniero nagusiak bere adierazpen propio egin zuen:

“Que durante todo el tiempo de la dominación rojo-separatista en Vizcaya, tuve relaciones continuas con motivo de las obras con el citado señor, habiéndose portado en todo momento con el que suscribe como un perfecto caballero, y en ocasión de haberle expresado mis temores respecto a detenciones y molestias que pudiera tener de la parte del personal obrero, no obstante mi significación derechista, se me ofreció, como autoridad y particular, para evitar me sucediese ningún percance, indicándome inclusive me trasladase a Bermeo, en este pueblo a su casa, para mi mayor seguridad”

Bermeotik ihes egitea, epaiketa eta espetxea

Frankistek sartu aurretiko egunetan alde egin zuen Bermeotik Martzelinok. Horrela egiaztatzen zuen Banco de Vizcaya-ko idazkari nagusiak 1937ko azaroaren 5eko idazki batean: “abandonó su puesto en nuestra Sucursal en vísperas de la liberación de Bermeo, obedeciendo órdenes del mal llamado Gobierno de Euzcadi (sic), transmitidas por mediación del Consejo del Banco que ilegalmente ejercía sus funciones en aquella fecha”

Frankistek ireki zioten Guda-Kontseiluan, Bermeotik alde egin zuenean, udalaren kutxan zegoen dirua eta banketxeko fondoak eraman ote zuen galdetu zioten. Lehenbiziko galderari ezezko borobilarekin erantzun zion:

“Que es absolutamente falso que evacuara de Bermeo la caja del Ayuntamiento con 43.000 pesetas y parte de la documentación [...]. Que no cree que el Ayuntamiento de Bermeo tuviera en caja la cantidad dicha, porque aunque el Ayuntamiento tenía dinero, que como dice, no cree que ascienda a tanto, nunca lo tenía en la Caja, sino que todo estaba depositado en cuenta corriente en la Caja de Ahorros Vizcaína y se operaba por libramientos a dicha Caja. Que todo ese dinero quedó en Bermeo y en la referida cuenta corriente, sin que nadie lo tocara. Que en la misma situación estaban los fondos en numerario, de la Beneficencia, y que los valores de ésta, con un importe de unas 300.000 pesetas, estaban depositadas en la Caja de la Junta de Beneficencia y que estos valores, al evacuar Bermeo el declarante, los entregó con las llaves de la Caja a Don Jenaro Olalde, Administrador, el cual quedó en Bermeo. Que por tanto, no se evacuó ningún libro, ni una peseta, ni un documento del Ayuntamiento [...] Que es cierto que todos los Bancos evacuaron sus sucursales y que lo mismo ocurriría con la Caja de Ahorros Vizcaína, donde estaban los fondos del Ayuntamiento en cuenta corriente, pero que el declarante no tuvo en esta evacuación la menor relación, ni siquiera noticia”.

Banketxean zeuden fondoei dagozkienez, ordea, baietz erantzun zuen; Bilbora eraman zituela. Baina Banketxeko nagusiek horrela agindu ziotelako egin zuela egindakoa:

“Que es cierto le mandaron una camioneta desde Bilbao, para que evacuase los libros y los fondos, hacia la plaza de Bilbao por orden del Consejo de Administración del Banco, y que es cierto que cumplió esta orden, por haberla recibido de su Central de Bilbao”.

Bilbora helduta, astebete batzuk egin zituen bertan, bere betiko banketxean, lanean. Gero, frankistak heldu zirenean, itsasontzi bat hartu eta Bermeora itzultzeko ahalegina egin zuen. Baina bidaian harrapatu eta Frantziara ihes egiten zuelakoan, Sananderera eraman zuten. Han, Sananderen, Checa batean lehendabizi, eta gero, Espetxean sartu zuten. Frankistek, Guda-Kontseilua egin zioten beste hamasei gizonekin batera eta, abenduaren 29an eman zen epaian, “adhesión a la rebelión” izeneko delitua leporatu zioten, hamabi urte eta egun bateko kartzela-zigorra ezarriz. Zergatik? Hona hemen epaiak frogatutzat ematen zuen akusazioa. Akusazio larria, benetan:

“Nacionalista vasco, concejal y alcalde del Ayuntamiento de Bermeo durante la dominación roja separatista fue presidente de la junta de defensa, al evacuar Bilbao como gerente del Banco y por orden del Consejo se llevó los libros y fondo de aquella sucursal, pero entregó los valores llevados de la caja de ahorros de Vizcaya, favoreció y protegió a las personas de orden y al ser llamada su quinta trató de huir a Francia pero fue detenido por los propios rojos y traído a Santander”

Zigorra, Sanandereko Tabacalera izeneko espetxean hasi zen betetzen. Lehenbiziko likidazioan, 1949ko urriaren 28an agortuko zela esan zioten. Baina 1940ko uztailean laburtu egin zitzaion zigorraren iraupena -hamabi urtetik hiru urtera jaitsi zitzaion hain zuzen ere- eta etxera joateko baimena eman zitzaion. Abuztuaren 7an utzi zuen espetxea. Aldez aurretik, alabaina, zinpeko adierazpena sinarazi zioten, masoneriarekin ez zeukala inolako harremanik egiaztatuz: “Jura solemnemente ante Dios no haber jamás pertenecido a la Masonería ni a ninguna secta o Asociación con ella relacionada”

Sanandereko espetxean sinatu behar izan zuen zinpeko adierazpena, inoiz ez zela Masoneriako kidea izan egiaztatuz

Sanandereko espetxean sinatu behar izan zuen zinpeko adierazpena, inoiz ez zela Masoneriako kidea izan egiaztatuz

Atxilotuta egon zen bitartean, hiru aldiz bakar-bakarrik onartu zioten emaztearen bisita, “en la forma reglamentaria”: 1938ko abenduaren 1ean, 21ean eta 1939ko otsailaren 16an.

Sanandereko espetxeko fitxategietan, presondegia utzi eta gero, Bermeon finkatuko zuela bizilekua adierazi zuen eta herrira heldu bezain laster, bertako agintarien aurrean aurkezteko konpromisoa hartu zuen. Baina ez zitzaion posible egin Bermeo hartan bizitzea. Banketxeak, orduan, bi aukera eskaini zion: Balmasedara edo Portugaletera joan zitekeen. Emaztearekin hitz egin eta Portugaletera joatea erabaki zuten, Bermeotik hurbilago zegoelako.

Portugeleten hil zen 1989ko ekainaren 22an


Tagged: Bermeo, EAJ-PNV

Viewing all 15 articles
Browse latest View live